| امروز سه شنبه, ۲۹ اسفند , ۱۴۰۲ |
سرخط خبرها:

یادداشت؛


نظریه اسلامی در باب اخلاق؛ از عبدالله دراز تا طاها عبدالرحمن

با توجه به رویکردهای مربوط به توسعه نظریه اخلاق اسلامی، می‎توان دو رهیافت را شناسایی کرد: رهیافت ترکیبی دکتر دراز و همچنین رویکرد شبیه‎سازی الگوی عرفانی دکتر طاها عبدالرحمن.

به گزارش خبرنگار پاگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه به نقل از شماره ۲۲ فصلنامه صدرا، خدیجه جعفر در یادداشتی که در این فصلنامه به چاپ رسیده به نظریه اسلامی درباره اخلاق از عبدالله دراز تا طاها عبدالرحمن پرداخته است.

نظریه اخلاق اسلامی، اصول مذهبی/عقلانی قوانین و قواعدی را بررسی میکند که انسان متعهد است در زمینههای گوناگون زندگی از طریق وابستگی به منابع اسلامی به آنها عمل کند. این نظریه همچنین ریشه این مبانی را در ادراکی اسلامی درباره رابطه انسان با خدا و وجود و وابستگی چنین مبانیای به اصول هستیشناختی، شناختی و متافیزیکی اسلامی بررسی میکند. این [امر] لزوماً به مسائل فلسفیای میپردازد که منجر به پاسخ به پرسشهایی میشود [که چونان] ستونهایی هستند که رفتار انسان بر آنها ساخته شده است [و همچون] معیارها و منابعی که این معیارها از آن استحصال شدهاند.

 این مسائل عبارت‎اند از معیار خوب و بد، منبع تعهد اخلاقی، مفهوم تعهد انسانی، الزامات و ارتباط آن با آزادی بشری، رابطه این دو با مفهوم جبرگرایی و فرمان الهی، مفهوم وظیفه اخلاقی و ارتباط آن با خیر اخلاقی، امکان وجود پاداش اخلاقی، مقاصد و انگیزههایی که انسان را مجبور میکند عمل کند، و میزان ارتباط بین تلاش انسانی و اخلاقگرایی.

رشته نظریه اخلاق اسلامی تقریباً در سالهای اخیر ظهور کرده است. تاریخ آن به اثر پیشرو و کلاسیکی که شیخ محمد عبدالله دراز نوشته است، بازمیگردد. این اثر ابتدا در سال ۱۹۴۷ و در فرانسه، به‌صورت مقاله تحت عنوان «اخلاق در قرآن» نوشته شده بود، و پرسش‎های فلسفی و اخلاقی مشترکی را در حوزه اخلاق در اروپا مطرح می‎کرد. شیخ دراز، با توجه به قرآن کریم، پرسش‎های مطرحشده را پاسخ داد. او بسیاری از قواعد مشروع، حقوقی و الهیاتی در حوزه علوم اسلامی را تفسیر و نقادی کرد؛ درحالیکه به نشانههای اخلاقی موجود در آنها نیز اشاره داشت.

شیخ دراز انتقاد خود را به میراث اسلامی محدود نکرد، بلکه آنچنان که مشاهده شد، موضع انتقادی مشابهی را درباره قضیههای فلسفی و اخلاقی غرب، که «فلسفه اخلاقی» یا «اخلاقیات نظری» یا «اخلاق» نامیده میشوند و بهشدت در اروپا رونق داشتند، در پیش گرفت. این دوران تقریباً مقارن ظهور دیوید هیوم است. این اثر شیخ دراز، به توسعه یک نظریه اخلاقی یکپارچه اسلامی منجر شد و [البته] متکی بر همان ستونهای پنجگانه نظریه اخلاق غرب بود: تعهد، مسئولیت، پاداش، قصد و تلاش.

درواقع هیچکدام از اخلاقگرایان مسلمان نیمه دوم قرن بیستم بهطور مستقیم آثار خود را مبتنی بر نتایج اثر پیشروی شیخ دراز انجام ندادهاند. هیچیک از آنها حتی روش مشابهی را نیز در پیش نگرفته‎اند. این اثر پیشرو و باشکوه، تا زمانی که مطالعات بیشتری درباره «تاریخ تئوری اخلاق اسلامی» انجام بگیرد، منزوی باقی ماند. اکثر این مطالعات روشی تدافعی اتخاذ کردهاند که هدفش اثبات این بود که مسلمانان نظام نظریای همانند غرب دارند.

درحقیقت مسلمانان درباره موضوع اخلاق قرنها پیش از غرب، به اخلاق پرداخته بودند [و] درعینحال اجداد ما بهعنوان کسانی که علمی به نام «اخلاق» را توسعه دادهاند، شناخته نمیشوند. در عوض، مسائل مربوط به اخلاق در موضوعات و علوم دیگر ازجمله الهیات اسکولاستیک، اصول فقه اسلامی و عرفان مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در میان این مطالعات، می‌توان به کتاب فلسفه اخلاقی در ایدئولوژی اسلامی: خردگرایان و احساسگرایان، یا نظریه و عمل؛ نوشته دکتر احمد محمود صبحی اشاره کرد. به عنوان اثر دیگری در این زمینه می‌توان از کتاب نظریههای اخلاقی در اسلام؛ نوشته دکتر مجید فخری نام برد.این [آثار] به‎وسیله مطالعات دیگر که [بیشتر] بر «تاریخ اخلاق» به جای «توسعه اخلاق» متمرکز بودند، ادامه یافتند.

پس از اینها دکتر طاها عبدالرحمن اثر برجسته خود را با موضوع نقد اخلاقی بر مدرنیته غربی نگاشت: پرسش از اخلاق. این اثر به دنبال تضعیف مبانی مدرنیته غرب است. بااینحال این کار نه فقط منحصر به واسازی رویکرد مخرب [اخلاقی غرب]، بلکه برای ارائه ساختاری موازی است که هدف آن توسعه یک نظریه اخلاقی است که در متافیزیک اسلامی ریشه دارد و مبتنی بر پیش فرضهای وجودی و شناختی است.

طیف گستردهای از رویکردهای مربوط به «توسعه» نظریه اخلاق اسلامی و همچنین رویکردهای دیگر قرائت تاریخ علوم اسلامی به منظور ایجاد «تاریخ» نظریه اخلاق اسلامی وجود دارد.

با توجه به رویکردهای مربوط به توسعه نظریه اخلاق اسلامی، میتوان دو رهیافت را شناسایی کرد: رهیافت ترکیبی دکتر دراز و همچنین رویکرد شبیهسازی الگوی عرفانی دکتر طاها عبدالرحمن. دکتر دراز رویکردهای متعددی را با هم ترکیب کرده تا بهشکل گیری نظریه علمی اخلاق اسلامی برسد.

نخست: پنج شکل رویکرد عقلانی فلاسفه که شامل «تعریف کردن، تقسیم کردن، اثبات کردن، رد کردن و پاسخ دادن» است؛

دوم: رهیافت تخفیفی که مبتنی بر کشف مسائل فرعی از موارد اصلی است. اینجا دکتر دراز معانی و دستورالعملهای اصلی قرآن و حدیث را بیان کرد که از آن قوانین و مفاهیم اخلاقی ثانویه برقرار شد؛

سوم: رویکرد تطبیقی و انتقادی که قضایای غربی درباره اخلاق را با سایر قواعد اسلامی در حوزه الهیات، اصول فقه اسلامی یا فقه مقایسه میکند. در اینجا دکتر دراز چنین قضایایی را نقد می‎کند و پس از آن، بر اساس قرآن و حدیث، قضایای جدید را توسعه میدهد؛

چهارم: رویکرد نقادانه قرآن و حدیث که در آن قرآن از منظر فلسفی قرائت میشود و [بر مبنای آن] در برخی مسائل با دیده شک بدانها نگریسته میشود و به پرسش گرفته میشوند، و سپس پرسشهایی درباره آنچه قرآن درباره این مسائل میگوید اقامه میشود. پاسخهای انکارناپذیر به چنین پرسش‎هایی، از طریق خواندن قرآن بهطور کامل یا از طریق مراجعه به برخی از آیات قرآنی که ممکن است به‌صورت زبانشناختی و مستقیم به مسئله اخلاقی مورد نظر توجه نکرده باشند، به دست میآید.

درعوض، دکتر طاها از رویکردی منحصر به فرد یعنی رویکرد شبیهسازی ساختار عرفان اسلامی به منظور ایجاد یک نظریه اخلاقی اسلامی استفاده کرده است. دکتر طاها از مفاهیم عرفانی برای برافراشتن ستونهای یک نظریه اخلاقی اسلامی استفاده کرده است. این مفاهیم شامل نخستین عهد [برقرار شده بین خدا و فرزندان آدم]، شرح قفسه سینه حضرت محمد [(ص)] و تغییر جهت قبله است.

 پس از الهام گرفتن از مفاهیم عرفان، دکتر طاها این قضایا را با لباسهای اخلاقی تزیین کرد و نامهای جدیدی بر آنها نهاد؛ مانند مقایسه بین یک اخلاقگرا و عارف، تغییرات قواعد عرفانی با توجه به نیاز مرید (شاگرد) برای داشتن شیخ (اقتدا به حی) در یک اصل اخلاقی که او از آن بهعنوان شبیهسازی زندگی (شباهت داشتن به خدا) نام میبرد، و فراخوانی تئومورفیسم (شبیه شدن به خدا) بهعنوان متخلق شدن به خصایص ذات باریتعالی (تخلق یافتن به صفات الحسنی).

این موجب شد که او یک علم جدید اخلاقی را از رحم عرفان باستانی ارائه دهد. رویکردهای مربوط به توسعه نظریه اسلامی اخلاق در فرهنگ اسلامی متفاوت با رویکردهای خوانش تاریخ نظریههای اخلاقی است. در کنار این رویکردها رویکرد سیستماتیک و تحلیلی است که علوم مختلف فرهنگ اسلامی را مجدداً بررسی و تجزیه میکند تا مبنای دیگر علوم مدرن را بنا نهد. این همان رویکردی بود که دکتر مجید فخری در کتاب انگلیسی خود، تاریخچه نظریههای اخلاقی در اسلام دنبال میکرد؛ جایی که او تاریخچه علوم اسلامی را به‎طور کلی بازبینی میکند تا از این طریق، تاریخ اخلاق نظری اسلامی را مشابه اخلاق نظری غرب مدرن با تمام چهار بخش آن: اخلاق کتاب مقدس،الهیات اخلاقی،اخلاق فلسفی واخلاق مذهبی، ترسیم کند.

دکتر مجید فخری، علوم اسلامی را به‌صورتی طبقهبندی کرد تا با این الگوی معاصر مطابقت داشته باشند. او قضیه معتزلیها (پیروان واصل بن عطا) و اشعریها (پیروان حسن الشعری)را استخراج کرد تا پایه و اساس نوعی از اخلاقیات اسلامی را که او «اخلاق فلسفی» مینامید بنا نهد.

 او همچنین قضایای روایات اسلامی را که با هر دو میراث یونانی و هلنیستی ارتباط نزدیکی دارد، مورد بررسی قرار داد و این نوع اخلاق را «اخلاق فلسفی» نامید. وی همچنین امام غزالی را تجسم واقعی ادغام علوم اسلامی میدانست. این ادغام بهعنوان «اخلاق مذهبی» طبقهبندی شد. اخلاقی که او بهطور مستقیم از قرآن و حدیث به دست آورد، «اخلاق متنی» به معنای «اخلاق منطبق با نص کتاب مقدس» بود. در طول بررسی قرآن و حدیث، دکتر مجید رویکرد زبانشناسی را بررسی کرد که در آن، معانی و صرفِ اصطلاحات قرآنی مربوط به مسئله اخلاق را در نظر میگیرد تا مفهوم تفسیری آنها را به دست آورد. این شامل مواردی مانند «البر»(پاکی) «القسط» (برابری) و «العدل» (عدالت) و دیگر اصطلاحات مشابه است.

با بیان آنچه گفتیم، نتیجه گرفتیم که تاریخ «اخلاق نظری» باستانیتر از تمدن یونان است. این تاریخ در سراسر تمدنهای جهان گسترش یافته و اخیراً به مقولههای نظری و عملی تقسیم شده است. تاریخ، مبدأ و موضوع این الگوی اخلاقی، متفاوت با چیزی است که به نام «علم ارزشها» شناخته شده که اخیراً به دلیل نظام اقتصاد [مدرن] به وجود آمده است. این نوع فلسفه مفهوم «ارزش افزوده» را معرفی کرد. آکسیولوژی یا فلسفه ارزشها به سه دسته تقسیم میشود: ارزشهای عقیدتی، ارزشهای زیباییشناختی و ارزشهای اخلاقی. بنابراین ارزشهای اخلاقی تنها یک شاخه از {علم} ارزش شناسی هستند و نمی‌توانند به طورکامل با ارزش شناسی، برابر در نظر گرفته شوند و یا در تمام مسایل مربوط به ارزش شناسی سهیم باشند.

انتهای پیام/

کد خبر : 68436
تاريخ ثبت خبر : 2 خرداد 1397
ساعت بارگزاری خبر : 12:55
برچسب‌ها:, , ,

دیدگاه شما

( الزامي ) (الزامي)