محتوای غنی تربیت اسلامی نیازمند ابتکار در روش شناسی است

به گزارش «خبرنگار پایگاه تحلیلی طلیعه» سارا طوسیان؛ یکی از مسائل چالش برانگیز در حوزه تربیت اسلامی، پرداختن به این موضوع است که آیا اساساً منابع اسلامی ظرفیت استخراج محتوای تربیتی را دارند. در حالیکه متفکران در سراسر دنیا و با اتکا بر عقل و تجربه، می کوشند که سکان هدایت نظام های تربیتی را به دست بگیرند، در دست داشتن منابع غنی برگرفته از وحی، برگ برنده­ای در دست متفکران مسلمان محسوب می­شود. براین اساس باید این موضوع بررسی شود که در دست داشتن این منابع، در تدوین نظام تربیتی چگونه تأثیرگذار خواهد بود. در این مصاحبه خانم دکتر دیالمه، عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) به توضیح در مورد جایگاه متون دینی و چگونگی استفاده از آنها در تربیت اسلامی پرداخته اند. ایشان با تسلط بر منابع اسلامی به موضوع تربیت اسلامی پرداخته اند و آثار پژوهشی بسیاری در این حوزه از ایشان منتشر شده است. ازجمله رساله دکتری ایشان است که با تأکید بر سیره امام صادق (ع) تربیت را مورد بررسی قرار داده اند.

طلیعه:به نظر شما جایگاه متون دینی از جمله قرآن و نهج البلاغه در رشته فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی (تربیت اسلامی) چیست؟

قرآن کریم کتاب زندگی ونقشه راه برای دستیابی به سعادت است و شان آن دگرگون سازی انسان است. هدفی که با تعبیر «یخرجکم من الظلمات الی النور» در قرآن ذکر شده است از آنجایی که تربیت نیز رشد و دستیابی به سعادت با بهره گیری از امکانات واستعدادهای انسانی است، بدون شک این کتاب متضمن  فلسفه تعلیم و تربیت انسان است در غیر این صورت ادعاهای آن مبنی بر هدایت و سعادت و رشد انسان، نعوذبالله باطل خواهد بود. نکته مهم آن است که باور این امر در دستیابی به آن تاثیر گذار خواهد بود صیادی که باور ندارد دراین دریا ماهی وجود دارد با صیادی که باور دارد تلاشش متفاوت است.

طلیعه:با این تعریف، دین و تربیت به یک معنا به کار برده شده است، آیا این دو هم معنا هستند؟

دین دارای برنامه ویژه ای برای انسان است که محتوای آن تربیتی است و با مطالعه دقیق قرآن هم از حیث محتوا و هم از حیث روش و مطالعه دقیق حجت های الهی، یعنی پیامبر (ص) و ائمه (ع) می توان به این برنامه دست یافت.کسی به طور جامع این منابع را مورد مطالعه قرار نداده است. باید اهداف و اصول و استراتژی و … تعیین کرد.

طلیعه:به نظر شما ضرورت استخراج تربیت اسلامی از منابع اسلامی چیست؟

اگر تعلیم وتربیت «اسلامی» است ضرورت استنباط آن از منابع اسلامی روشن است، لکن اگر تعلیم وتربیت غیر اسلامی است، چنین ضرورتی معنا دار نیست. اساسا چگونه ممکن است کسی به دنبال تعلیم وتربیت اسلامی باشد و با اولین منابع اسلامی که داعیه رشد وهدایت انسان را دارد و خود دارای مبانی  انسان شناسی و ارزش شناختی ویژه است بیگانه باشد.

طلیعه:در چه زمینه ها و عرصه هایی امکان استخراج  فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی از متون دینی وجود دارد؟

در مبانی انسان شناختی، هستی شناختی، ارزش شناختی، معرفت شناختی در سطح کلان و راهکارهای تربیت عقیدتی و عبادی و اقتصادی و اجتماعی- سیاسی  و… در حیطه های مختلف تربیت که شاید بیشتر بطور جزئی در روایات وکتبی نظیر نهج البلاغه باشد.

طلیعه:چگونه می توان از متون دینی در فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی  استفاده کرد؟ از چه روش هایی می توان استفاده نمود؟

این امر بدون احاطه کامل بر قرآن و سیره معصومین (علیه السلام) و راهکارهای استنباط مفهوم امکان پذیر نخواهد بود. در واقع پژوهشگر با هر دو حوزه تعلیم وتربیت و منابع اسلامی باید آشنا باشد. اصطلاحات قرانی را بشناسد. توان جستجوی کلید واژه براساس مفاهیم تربیتی را از منابع اسلامی داشته باشد. بطور مثال بررسی نقش همسالان در تربیت باید در مفاهیمی چون مجالست، زیارت، لقاء ( لا تقعدوا ..لاتجالسوا) و مانند آن جستجو شود. البته این بدان مفهوم نیست که هر مساله­ای را باید از طریق کلید واژه جستجو کرد. پژوهشگر قرانی باید بداند که برخی مفاهیم بدون کاربرد کلید واژه خاص در قرآن بدان پرداخته شده است. لذا یک اشراف تفسیری برآیات مورد نیاز است. اینها همه نیازمند تخصص است، تخصص در تفسیر و استنباط از آیات و سیره. کسی که متخصص تربیت است، باید این علوم را بداند و در همه اینها متخصص باشد و یا اینکه متخصصین این دو حوزه در کنار هم قرار بگیرند و با یکدیگر کار کنند.

طلیعه:از نظر شما حدود و ثغور استفاده از متون دینی در فلسفه­های مضاف از جمله فلسفه تربیت اسلامی چیست؟

کلیات از قرآن، و شیوه­ها وروش­ها و برخی جزئیات از منابع حدیثی و بطور خاص سیره عملی معصومین باید باشد. البته همه اینها چار چوب­های کلی و حدومرزها را تبیین می نماید. فرمول­هایی که بتوان با آن مسائل جدید را حل کرد .

طلیعه:با این حساب ما در تربیت اسلامی همه چیز داریم و به علوم غربی نیازی نداریم؟

در اصول خیر نیاز نداریم، اما روش­ها توقیفی نیستند. خود فرد هم می­تواند روش­ها را ابداع کند. لازم نیست مدام از غرب تقلید کنیم. فکر خودمان را هم به کار بیندازیم. خود اهداف و اصول هم قابلیت استنباط عمیق­تر را دارند. یک چیزهای ثابت دارد و یک چیزهایی دارد که به مرور به بطن قرآن و به سیره بهتر پی می بریم. اینها دارای بطن و عمق می باشند.

طلیعه:بدین ترتیب آیا می توان گفت نگاه شما به تربیت اسلامی یک نگاه حداکثری است؟

اگر حداکثری به معنای دایره المعارفی باشد که برخی مطرح کرده اند، خیر. بعید است که کسی به آن معنا دایره المعارفی باشد. دین هم به آن معنا ادعای دایره المعارفی بودن ندارد. مثلا آیا ریاضی مدعی حل همه مسائل است؟ در ریاضی فرمول­هایی وجود دارد که با استفاده از آنها برخی مسائل را حل می­کنند. در مورد دین نیز کسی ادعا ندارد که مثلا برای درمان فلان بیماری حتما به دین مراجعه کن و تمام جزئیات در آن آمده است. اما اگر حداکثری و حداقلی در نظر بگیرید، بله نگاه حداکثری داریم. وقتی از دین هدف و اصول بیرون بکشید، روش ها هم باید مبتنی بر این اهداف و اصول باشد. یک نظام تربیتی چه حداکثری دارد؟ نظام تربیتی در اهداف و اصول و چارچوب­هایش تعریف می شود.

طلیعه:در مورد جزئیات، مثلا اگر بخواهیم یک مشکل خاص که برای دانش آموز اتفاق افتاده بر اساس تربیت اسلامی حل کنیم، چگونه باید عمل کنیم؟

این مشکل آموزشی را وارد نظام تربیتی اسلام می کنیم، مثلا وارد نظام تشویق و تنبیه می کنیم. براساس نظام تربیتی اسلامی باید روشی انتخاب کرد که با چارچوب اسلامی در تعارض نباشد. برای مثال یکی از راه­های ارزیابی در ادارات، ارزیابی از خود است. باید این روش را وارد نظام اسلامی کرد و ببینیم تعارض دارد یانه. اگر بخواهیم همه را خوب بزنیم نوعی آسیب نفس دارد، و اگر بد بزنیم وجهه کاری خود را خراب کرده ایم. ارزیابی از خود فقط در برابر حق تعالی معنا دارد و در نظام اسلامی بی معناست و رد می شود.

 مثلا اگر متربی درس نمی­خواند، باید در او انگیزه ایجاد کرد. باید عقل را به کار انداخت. اینکه عقل روی چه چیزی تفکر کند، از اسلام می تواند استفاده شود. فضایی که فرد در آن بزرگ شده در اسلام مورد توجه است، هیجانات مثل عصبانیت و… مورد توجه است. روش ها توقیفی نیستند. حتی اگر یک روش از سیره پیامبر در آوردیم، می توانیم بگوییم چون از سیره پیامبر است، درست است، اما نمی توانیم بگوییم فقط و فقط این روش درست است. چه اشکالی دارد که ما در کنار این روش ها، روش­های دیگری نیز داشته باشم. اما همه اینها باید در چارچوب­های اصول باشد و این وقتی دائما روی یک پارادایم کار می­کنی، حداکثری است.

 وقتی در یک جهان بینی و با توجه به یک هدف و اصل کار کنی، حداکثری است. کل مکاتب فکری هم این گونه هستند. یعنی مکاتبی که شناختی یا رفتاری هستند، یک پارادایم دارند و تمام شیوه­ها براساس پارادایم است، مثلا تمرکز روی شناخت یا رفتار است. دراستخراج از سیره هم به همین شکل است. اصول را اول به دست می آوریم. گاهی روش ها را هم می توان به دست آورد، اشکالی ندارد. ولی وقتی می گوییم توقیفی نیست، یعنی محدود به اینها نیست. اولا وقتی ما به همه روش­ها می­رسیم که همه متن را بررسی کنیم، همه سیره همه معصومین را به طور جامع بررسی کنیم. عین کاری که در فقه می شود، در سایر زمینه ها هم باید انجام شود.

 اولا مجموع روایات آورده شود و بعد تعارض­ها و تزاحم­ها مورد بررسی قرار گیرد و در نهایت خروجی باید این باشد که مثلا از سیره، این ده روش درآمد، ممکن است بیست روش دیگر هم خود ما بتوانیم اضافه کنیم. اما خود اینها چون الهی هستند برای ما یک نگاهی می­آورند. نیامده اند که عقل را تعطیل کنند، بلکه آمده­اند که آن را شکوفا نمایند. بنابراین قالب کلی که در تربیت اسلامی باید مورد استفاده قرار گیرد مانند آن چیزی است که در فقه داریم. اما آنجا هدف تشکیل دایره حلال و حرام است، یعنی خط قرمزها. اما در تربیت فقط خط قرمز نیست و بیشتر مبتنی بر توصیه­ها و اولویت­ها است. به دنبال بایدها و نبایدهای اخلاقی، تاریخی، تربیتی هستیم. مثلا یکی از بحث های مهم این است که در غرب نظام تربیتی بیشتر مبتنی بر تشویق است، اما در قرآن انذار بیشتر است. چرا؟ این هشدار چه تأثیری دارد؟ این گونه مسائل بخواهد وارد نظام مدرسه شود، کار عقل است.