شهید مطهری بنیان‌های فکری فلسفی علم اسلامی را مطرح کرد

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه، استاد شهید مرتضی مطهری متفکر و فیلسوف و دانشمندی بود که در عرصه دانش دین و دانش خدمات زیادی برای کشور و اسلام انجام داد. وی یکی از افرادی بود که در حوزه تولید علوم انسانی اسلامی هم ارائه نظریه داده است. استاد مطهری گام های اساسی در تولید علوم انسانی اسلامی برداشت و به علوم غربی هم نقدهای مهمی وارد کرد. به همین منظور با حجت الاسلام سید مهدی موسوی استاد حوزه و دانشگاه در باره تفکرات وی در حوزه علوم انسانی  اسلامی و علوم انسانی غربی گفتگویی را انجام داده ایم.

موسوی در ابتدا با اشاره به اهمیت بعد زمانی در تولید علوم انسانی اسلامی، گفت: تولید علوم انسانی با توجه به ضرورت تاریخی شکل می گیرد و متناسب با نیازهای جامعه باید به تولید این علوم پرداخت. به عبارت دیگر علم در خلا شکل نمی گیرد بلکه تا زمانی که بحران اجتماعی و نیاز اساسی نباشد، هیچ متفکری به فکر ورود به جزئیات علم نمی افتد. شاید متفکری در حجره خود ایده ای کلان به ذهنش خطور کند اما اگر بخواهد آن را تبدیل به علم و راهبرد برای حل بحران های اجتماعی کرده و تبدیل به نظریه و الگو شود، باید بسترها و شرایط اجتماعی آن فراهم گردد. اگر این بسترها و شرایط اجتماعی فراهم نشود، آن فکردر حد ایده کلی قرار می گیرد. شخصیت هایی بودند که در دوره ای به دلیل توجهی که به جامعه داشتند، تولید نظریۀ علمی کرده و کتاب هم نوشته است لکن به علم جزئی و راهبرد تبدیل نشد؛ اما چند قرن بعد آن نظریه یا کتاب با اقبال مواجهه شده است.

وی افزود: برای شناخت زمانه شهید مطهری دو ویژگی را باید در نظر بگیریم: اول اینکه دغدغه اندیشمندان آن زمان چه بوده ثانیا آیا مدیریت های اجتماعی و سیاسی مطالبه علم دینی داشتند یا خیر؟ مساله روشنفکران و اندیشمندان در زمان شهید مطهری بیش از آنکه علم به معنای علم جزیی و راهبردی و سیاست گذاری باشد، نیاز به مکتب و ایدئولوژی و دستگاه فکری بود تا بنیانی روشن و اساسی برای هستی، انسان و جامه تهیه کنند و از این رهگذر طرحی برای سازندگی ابعاد مختلف زندگی انسان ارائه دهند. در آن زمان مکتب لیبرالیسم و مکتب کمونیسم در برخی از روشنفکران نفوذ کرده بود و آنها را حلال مشکلات جامعه ایرانی می پنداشتند. پس جوانان و روشنفکران جامعه نیاز به مکتب داشتند. از این رو، مطهری به مباحث فلسفی و کلامی پرداخت و ضمن معرفی اسلام به عنوان یک مکتب، نظریۀ کلانی برای تبیین هستی، انسان و جامعه ارائه کرد.

شهید مطهری نقدهای جدی و قابل توجهی به علوم انسانی مدرن، حقوق غرب، نوع نگاه غرب به جامعه دارد و به فهم و نقد آن اندیشه ها پرداخته است

موسوی ادامه داد: دومین ویژگی اندیشمندان و روشنفکران عصر پیش از انقلاب، این بود که به نوعی آنها از حکومت و مدیریت اجتماعی دور بودند و نقشی در نهادهای جامعه نداشتند لذا هیچ گاه به ذهن این افراد نرسید که به سمت تولید علوم جزیی انسانی  بروند اگرچه نکات قابل توجهی در اندیشه های متفکران مسلمان مانند شهید مطهری در این باره وجود دارد. حتی اگر وی زمان برای تولید علوم جزیی می گذاشت، به کار نمی آمد. البته اواخر حیات وی این احساس در او بوجود آمد که به تولید نظریه در برخی علوم انسانی از جمله اقتصاد و جامعه شناسی بپردازد. لذا از منظر فلسفۀ تاریخ به علوم اجتماعی ورود پیدا کرد.

نقش شهید مطهری در تولید علوم انسانی اسلامی  

موسوی با بیان اینکه نقش شهید مطهری از چند جهت برای تولید علوم انسانی اسلامی دارای اهمیت است، گفت: ظرفیت آثار و اندیشه های شهید مطهری برای تولید علوم انسانی از سه جهت قابل بررسی است: اول علوم انسانی بر بنیان های فکری و فلسفی استوار است و بر اساس این بنیان هاست که طرحی از هستی و انسان و روش ارائه می دهد. با توجه به آنکه اندیشمند علوم انسانی به گزاره ها و مسائل جزیی و خرد علم توجه می کند نیاز به این مبانی و بنیان های متافزیکی دارد. مطهری در زمینه فلسفه علوم انسانی اسلامی تلاش زیادی کرده است و بر پایه معارف و فلسفه اسلامی، فلسفه علم اسلامی، انقلاب اسلامی و نظام اسلامی را تولید کرده است.

وی ادامه داد: ظرفیت دوم اندیشه های شهید مطهری نقد او بر تمدن غرب و علوم انسانی مدرن است. گاهی نقد ما از علم نقد درون علمی است و گاهی هم نقد برون علمی است. شهید مطهری نقدهای جدی و قابل توجهی به علوم انسانی مدرن، حقوق غرب، نوع نگاه غرب به جامعه و … دارد و به فهم و نقد آن اندیشه ها پرداخته است و این نقد بیش از آنکه از درون جامعه شناسی و اقتصادی و روانشناسی باشد بر پایۀ بنیان های فکری و فلسفی وی است که بنیان­های دانش مدرن را به نقد کشیده است و دست مایه محکمی برای کسانی که درصدد تولید علوم انسانی اسلامی هستند، خواهد بود.

این محقق و نویسنده کشورمان با اشاره به ویژگی سوم ظرفیت اندیشه های شهید مطهری گفت: روش استاد مطهری در فعال کردن میراث اسلامی برای مواجهه با مسائل جدید ویژگی سوم ظرفیت های فکری اوست. بسیاری در زمان او و اکنون به این نتیجه رسیده اند که میراث اسلامی از آنچنان ظرفیتی که بتواند به علم مدرن و نیازهای اساسی علم جدید و جوان معاصر پاسخ دهد، برنمی آید. اما استاد مطهری نشان داد که میراث اسلامی و فرهنگ ایرانی از چنان ظرفیتی برخوردار است که بتواند مواجهه صریح و انتقادی با علم مدرن داشته باشد و ضمن اصلاح آن، به بسیاری از مسائل انسان معاصر پاسخ دهد.

شهید مطهری و سه گام اساسی در جهت تولید علوم انسانی اسلامی

وی با بیان اینکه شهید مطهری سه گام اساسی را در جهت تولید علوم انسانی اسلامی پیشنهاد می دهد، گفت: گام اول مساله خودباوری و احساس شخصیت است. انسان مسلمان اگر بخواهد وارد عرصه اجتماعی و علمی شود باید به خود و به ظرفیت ها و استعدادهای خود اعتماد داشته باشد و در خود شخصیت و هویتی را ببیند که بتواند به حرکت علمی و سیاسی و اجتماعی و اقتصادی وارد شود. مطهری مشکل بزرگ جامعه اسلامی را در نبود چنین شخصیتی در جامعه می دید از نظر او اگر احساس خودباوری و شخصیت نباشد، احساس مسئولیت و احساس وظیفه و رسالت در قبال خود و جامعه هم نیست. مطهری از احساس خودباوری در نظریه اش به رشد اسلامی نام می برد.

وی افزود: رشد اسلامی یعنی اینکه ما قدرت شناخت سرمایه ها و استعدادهای مان وقدرت بهره برداری از این سرمایه ها و قدرت جلب سود و دفع زیان را نسبت به استعدادهای خود داشته باشیم. شهید مطهری معتقد است تولید علوم انسانی بیش از آنکه مشکل معرفت شناسی داشته باشد مشکل روانشناختی و نداشتن خودباوری و احساس عدم شخصیت است.

این مدرس حوزه و دانشگاه در تشریح گام دوم از پیشنهادات شهید مطهری در تولید علوم انسانی اسلامی گفت: مطهری در نقد آسیب شناسانه جامعه اسلامی معتقد بود مشکل بزرگ جامعه اسلامی دور افتادن از مباحث عمیق اسلامی است که نتوانست اسلام را به عنوان مکتب جامع و دستگاه فکری که سازنده همه ابعاد زندگی انسان است ، معرفی کند. بسیاری از مفاهیم متعالی و مترقی اسلام، روح خود را از دست دادند به طور مثال مفهوم «عمل» که مورد سفارش اکید اسلام بود به فراموشی سپرده شد. چون اینگونه اسلام را معرفی نکردند سایر مکاتب فکری توانستند به صورت یک دستگاه فکری و برنامه زندگی مطرح شوند و نبض جامعه اسلامی را در دست بگیرند..

این استاد دانشگاه افزود: به نظر استاد مطهری ما باید بپذیریم که اسلام دین جامع و دارای دستگاه فکری است و برای همه ابعاد زندگی انسان برنامه روشن دارد. اگر این نکته را بپذیریم در آن صورت گام سوم، یعنی استخراج فلسفه های مضاف و نظام های کلان اجتماعی بر طبق الگوی توحیدی مطرح می شود. برای اینکه به علوم انسانی اسلامی یعنی علوم خرد و جزیی برای مدیریت اجتماعی بپردازیم باید ابتدا به فلسفه های مضاف و نظام های کلان اجتماعی بپردازیم. این مساله برآمده از نگاه شهید مطهری که قائل به اهمیت ساختارها و نهادها در جامعه بود، ناشی می شود. از این رو، تولید علم جزئی بعد از شکل گیری نظام های اجتماعی و برای مدیریت اجتماعی ممکن است.

موسوی ادامه داد: اگر شخص به سه مرحله پیشین مجهز شد می تواند با توجه به نیازهای جامعه، مجتهدانه تولید علم کند و در مواجهه با علوم غربی برخورد آزادانه و عمیق و پرسشگرانه داشته باشد.  بر همین اساس به گام چهارم، یعنی تولید علوم انسانی اسلامی وارد می شود.

رویکرد انتقادی شهید مطهری به علوم غربی

نویسنده کتاب الگوهای کلان تولید علوم انسانی اسلامی در بستر انقلاب اسلامی با اشاره به رویکرد انتقادی شهید مطهری به علوم غربی افزود: در این خصوص باید به چند نکته توجه کرد. اولا استاد مطهری قائل به مواجهه برابر و بر پایه خودباوری و احساس شخصیت اسلامی با تمدن غرب و دست آوردهای سایر جوامع است. به نظر مطهری ما نباید در مواجهه با تمدن و علوم غربی از موضع ضعف وارد شویم و میراث خود را دستکم بگیریم. دوم اینکه نگاه استاد مطهری نگاه تخریبی و نفی مطلق دانش و تمدن غرب نیست بلکه نگاه اصلاحی و تعالی بخش به همه انسان ها و دستاوردهای اوست که ناشی از نگاه فطرتی او به انسان است.

روش استاد مطهری در فعال کردن میراث اسلامی و مواجهه با مسائل جدید است و نشان داد چگونه می توان با ادبیات و روش اجتهادی میراث عظیم اسلامی را فعال کنیم و به گفتگوی سالم و دو طرفه با دنیای غرب بپردازیم

وی ادامه داد: سوم، شهید مطهری قائل به ساده سازی و ساده فهمی دستاوردهای علم مدرن نیست بلکه قائل به فهم درست و عمیقی از آنچه که مقصود عالِم بوده و در جامعه محقق شده است می باشد. به همین دلیل مطهری توجه به خوانش دقیق متون ترجمه شده دارد. چهارم اینکه به ظرفیت های اندیشه ها توجه داشت تا اینگونه نباشد که نکات مثبت آن نادیده گرفته شود. یعنی اگر اندیشه بهره ای از علم را داشته باشد سهمی از واقعیت را هم خواهد داشت. اگر اندیشه ای هنوز باقیمانده بخشی از حقیقت و واقعیت را به همراه داردو باید آن فهم را دید.

وی اضافه کرد: اصل پنجم در نگاه انتقادی شهید مطهری به علوم انسانی غربی توجه به بنیان ها و مبانی نظری علم مدرن است که از غلتیدن در ظواهر علم غربی پرهیز کرده است. نباید تصور شود که برای نقد علم مدرن و اثبات آن باید به ظواهر و دستاوردهای علم مدرن که در عرصه تکنولوژی  خود را نشان داده، برویم بلکه باید در مقام انتقاد و نقد به مواجهه عمیق فکری و نظری با بنیان ها و مبادی کلان علم مدرن برویم. او مواجهه فلسفی و وجود شناسانه را برای مواجهه با علوم انسانی غربی پیشنهاد می دهد.

شهید مطهری بنیان های فکری فلسفی علم اسلامی را مطرح کرد

این پژوهشگر در پاسخ به این سوال که دستگاه فکری شهید مطهری چه ظرفیت هایی برای تولید علوم انسانی اسلامی دارد؟ گفت: شهید مطهری بنیان های فکری و فلسفی علم اسلامی را مطرح کرد که از هستی شناسی، انسان شناسی و معرفت شناسی اسلامی بوجود آمده  است. همچنین نقد مبنایی به بنیان های فلسفی علم مدرن مطرح کرد و بر همین پایه نوعی فلسفه تطبیقی را بوجود آورد و از موضع آن می توان نقاط قوت و ضعف علم مدرن را بخوبی شناخت. ضمن اینکه روش استاد مطهری در فعال کردن میراث اسلامی و مواجهه با مسائل جدید است و نشان داد چگونه می توان با ادبیات و روش اجتهادی میراث عظیم اسلامی را فعال کنیم و به گفتگوی سالم و دو طرفه با دنیای غرب بپردازیم.

در علوم غربی به انسان نگاه شیء انگارانه می شود و وجود او را بدون لحاظ مبدا و معاد لحاظ می کند و به نوعی نگرش «موم انگارانه» به او دارد

وی با اشاره به تفاوت علوم انسانی اسلامی با علوم انسانی غربی از نگاه شهید مطهری، گفت: این تفاوت از بنیان و هستی شناسی علوم انسانی اسلامی و علوم غربی نشات می گیرد. علوم انسانی اسلامی بر پایه نگاه توحیدی به عالم استوار است و همه مسائل طبیعی و اجتماعی و .. در نسبت با توحید را مطرح می کند. همچنین  در فلسفه اسلامی واقعیت به سطح تک ساحتی آن خلاصه نمی شود چنانکه در علم مدرن فقط به سطح طبیعی و تجربی انسان و عالم نگریسته می شود. علوم انسانی اسلامی از تقلیل انسان به بعد مادی پرهیز می دهد و در عین حال به همه ابعاد انسان توجه می کند.

موسوی در ادامه افزود: از دیگر تفاوت های میان علوم اسلامی و غربی از نگاه استاد مطهری می توان به نگاه انسان شناسی اشاره کرد. در علوم غربی به انسان نگاه شیء انگارانه می شود و وجود او را بدون لحاظ مبدا و معاد لحاظ می کند و به نوعی نگرش «موم انگارانه» به او دارد. در تفکر غربی انسان حقیقت، غایت و سرشت ذاتی و فطری ندارد لذا پرتاب شده و سرگردان در این عالَم است. اما در برابر این نگاه، نگاه فطرت گرایانه به انسان در علوم انسانی اسلامی وجود دارد. اگر انسان دارای فطرت و غایت و هدفی باشد علم انسانی اسلامی، علم بی بنیان و ساختار نیست و حتی اعتباریات اجتماعی امور کاملا قراردادی نیست بلکه از بنیان حقیقی برخوردار است.

این استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: در علوم انسانی غربی تجربه داور و معیار قضاوت است اما در علوم انسانی اسلامی از نگاه تقلیل گرایانه معرفت شناسانه و حصر روش شناسی گذر می کند و تجربه را به عنوان یکی از روش های مهم برای مواجهه با واقعیت قبول می کند اما به روش های دیگر فهم مانند روش عقلی و روش شهودی و روش نقلی نیز رجوع می کند.

وی افزود، استاد مطهری با نقد وضعیت جامعه غربی معتقد است که در هیچ دوره تاریخی مثل این زمانه، علم اسیر و برده نبوده است. آزها، حرصها و طمعها آن را اسیر کرده اند و آن را که منشأ قدرت و توانایی است در خدمت ظلم گرفته اند. امروزه اکثریت علمای جهان در استخدام قدرتهای اقتصادی و سیاسی هستند. مشکل علم و علما این است که آزاد نیستند و این ناشی از دور افتادگی علم از وطن اصلی اش یعنی ایمان و هدف های مقدس است. به نظر استاد مطهری اگر علم در خانه خودش نباشد در راه هدف های پلید مانند شهوت ها، خشم ها، جاه طلبی ها و ریاست طلبی ها استفاده می شود.

وی در پایان سخنانش گفت: علم در علوم انسانی در جهت تکامل و تعالی همه جانبه انسان قدم برمی دارد اما علوم انسانی مدرن صرفا در جهت تعالی و پیشرفت مادی زندگی گام برمی دارد. اگر تعالی اخلاقی و بنیان های اخلاقی بر علم حاکم نباشد تبدیل به استعمار غربی می شود و علم در خدمت ظلم و کشتار مردم دیگر کشورها قرار می گیرد. از این رو استاد مطهری قائل است که پروژه متفکران قرن هفدهم و هجدهم غرب که معتقد بودند «علم حلال همه مشکلات است» شکست خورده است و امروزه باید طرحی نو درانداخت تا علم به وطن اصلی خودش و در مسیر اهداف متعالی قرار گیرد.

انتهای پیام/