ایران بدون نفت

«پایگاه خبری_ تحلیلی طلیعه»؛ نفت در قرن اخیر یکی از مهمترین متغیرهای اقتصادی در فضای اقتصاد بین‌الملل و اقتصاد داخلی بسیاری از کشورها بوده است. وابستگی اقتصاد به این ماده حیاتی به اندازه‌ای شده است که موجبات نگرانی را هم در میان کشورهای صادرکننده و هم در میان کشورهای واردکننده بوجود آورده است. واردکننده‌ها همواره سعی کرده‌اند وابستگی خود را به نفت کمتر کنند تا در بحرانهای اقتصادی بتوانند نقش نوسانات آن را مدیریت کنند. کشورهای تولیدکننده هم بدنبال اقتصاد بدون نفت هستند. اقتصاد بدون نفت اصطلاحی است که سالهای متمادی در بین دولتمردان واقتصاددانان ایرانی نیز مطرح بوده و همواره برای تحقق آن تلاش‌هایی صورت گرفته است.
در کتاب ایران بدون نفت، سعی شده با تهیه یک بسته جامع، حاوی نظرات، مطالعات و راهکارهای ۵۸ اقتصاددان، دولتهای محترم را در عملیاتی کردن این دغدغه و آرزوی بزرگ یاری کند. به بیان دیگر، در ایران بدون نفت، تمام ۵۸ کارشناس اقتصادی حاضر، پاسخگوی ۸ سؤال یکسان هستند که هر سؤال در یک فصل مجزا قرار گرفته و تمام اساتید مذکور به آن پاسخ گفته‌اند. همین نقطه مشترک این امکان را فراهم می‌کند که مخاطبین و خوانندگان گرامی نیز، نتیجه‌گیری واقعی‌تری از مجموعه سؤالات مطرح شده بدست آورند. از آنجا که اقتصاددانان حاضر در این کتاب از طیف‌ها و گرایش‌های مختلف فکری هستند و تمامی آنها دارای تالیفات و پژوهش‌هایی در زمینه اقتصاد ایران و مسائل کلان اقتصادی می‌باشند، لذا پاسخ‌های آنها به سؤالات یکسان می‌تواند راهنمای مناسبی برای تصمیم‌گیری‌های اقتصادی کشور و امکان‌نسجی طرح‌ها و ایده‌های مطرح شده در کتاب مذکور گردد.

در کتاب ایران بدون نفت چه خواهید خواند؟
در این بخش محتوای پاسخ‌های ارائه شده توسط اقتصاددانان بصورت اجمالی مورد بررسی قرار گرفته و برخی روندهای مشابه و نکاتی که تقریبا حالت اجماعی داشته است استخراج شده تا مخاطبان بتوانند قبل از مطالعه تفصیلی نظرات اساتید، یک دیدگاه کلی و اجمالی نسبت به موضوع پیدا نمایند. برخی از مهمترین نکاتی که با این منطق استخراج شده اند را به طور مختصر در این فرصت برمی شمریم:

۱– فرض صفر شدن صادرات نفت ایران
الف) فرض «از ابتدای سال ۹۴، کشور با محدودیت‌های خارجی شدیدتری مواجه شده و نمی‌توانیم حتی یک بشکه هم نفت صادر کنیم.» یک فرض محال است و احتمال وقوع آن بسیار اندک است. البته در نظر گرفتن این فرض برای بررسی اثرات آن و استخراج راهکارهای مناسب،‌ می‌تواند مفید فایده باشد.
ب) در صورت تحقق فرض موردنظر (توقف کامل صادرات نفت) تقریبا بین همه کارشناسان اقتصادی این اجماع نظر وجود دارد که این رخداد احتمالی، تبعات مخرب و چالشهای قابل ملاحظه‌ای را برای کشورمان ایجاد خواهد نمود. البته مدیریت این تبعات در کوتاه مدت بسیار سخت و پیچیده خواهد بود. اما در بلندمدت جهت تهدید به فرصت تغییر می‌یابد. اغلب اقتصاددانان بر این باورند احتمال رخ دادن بحران قطعی است اما نوع و درجه بحران بستگی به نوع مدیریت دولت وقت دارد.
پ) لزوم مشارکت همه عناصر اصلی دخیل در اقتصاد یکی از نکات محوری است که در بحث راهکارهای عملیاتی شدن اقتصاد بدون نفت مورد توجه اغلب کارشناسان اقتصادی قرار گرفته است. مردم، دولت، نهادها و بنگاههای اقتصادی بصورت همزمان در تحقق اقتصاد بدون نفت باید مسئولیت‌پذیری داشته باشند. به عبارت دیگر دولت بدون مشارکت مردم نمی‌تواند به تنهایی به این امر مبادرت ورزد. در سؤال نخست اساتید اقتصاد به صورت تفصیلی بیان کرده‌اند که چگونه می‌توان در یک برهه کاملا مشخص، زیان‌ها و خسارتهای احتمالی ناشی از صفر شدن صادرات نفت را به حداقل رساند.

۲– امکان‌سنجی اقتصاد بدون نفت
الف) فرض ایران بدون نفت اگرچه یک ایده کاملا استراتژیک و بلندمدت است اما ناشدنی و غیرممکن نیست.
البته نظرات برخی از اساتید اقتصادی نیز نشان می‌دهد به دلایل وابستگی و اعتیاد مفرط اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی در طی سالهای اخیر، ایده رهایی از وابستگی به درآمدهای نفتی برای اقتصاد ایران بسیار سخت و شاید زمان‌بر و طولانی مدت باشد. اقتصاددانان معتقدند وابستگی کنونی اقتصاد ایران به طلای سیاه پدیده‌ای است که سابقه طولانی دارد و مطمئنا رهایی از این وابستگی نیز بلندمدت پیش‌بینی می‌شود.
ب) در این میان بسیاری از اقتصاددانان معتقدند برای آغاز و طراحی یک اقتصاد بدون نفت، به احتمال فراوان اقتصاد در یک برهه مشخص،‌ ابتدا با شوکهای عظیم منفی مواجه شده و پس از طی شدن دوران مذکور می‌تواند با یک مدیریت حساب شده از سوی دولتمردان به روال طبیعی خود بازگردد.
پ) در این کتاب اساتید اقتصادی با ارائه راهکارهایی بررسی کردند اقتصاد ایران چگونه می‌تواند در طول مدت ۱۵-۱۰-۵ سال از شرایط کنونی به یک اقتصاد بدون درآمدهای نفتی برسد.

۳– آسیب شناسی دلایل نفتی‌تر شدن دولت های جمهوری اسلامی
الف) چرا کشور با وجود گذشت سالهای بسیار زیاد از انقلاب و درآمدهای سرشار نفتی در سه دهه اخیر نسبت به گذشته نفتی‌تر شده است؟ این یک سؤال بنیادین است. اغلب اقتصاددانان سهل الوصول بودن درآمدهای نفتی و فقدان اراده کافی دولتها در این زمینه را از عوامل نفتی‌تر شدن دولتها می‌دانند و معتقدند نگاه پوپولیستی عاملی است که دولتها را به هزینه کردن راحت درآمدهای نفتی تشویق می‌کند.
به عبارت دیگر اشتیاق و میل دولت به افزایش مخارج خود به هنگام افزایش درآمدهای نفتی، بیش از انگیزه او به کاهش مخارج خود در زمان کاهش درآمدهای نفتی است.
ب) برخی دیگر از کارشناسان نیز دلایل نفتی‌تر شدن بودجه‌های سالانه را ساختار مدیریتی – اداری کشور می‌دانند و معتقدند ساختار تشکیلاتی در جامعه ایران اجازه چنین اصلاح بزرگی را نمی‌دهد.

۴– تجربه کشورهای دیگر برای رسیدن به توسعه
درباره تجربه کشورهایی مانند کره، چین، ژاپن و نروژ نظرات تقریبا شبیه به یکدیگر است. اغلب اقتصاددانان بر این باورند که برای کشورهای مذکور، وجود منابع نفتی اصولا معنا ندارد. بنابراین یک سیاستگذار در آن کشور می‌داند که پولی به مثابه نفت ندارد که بتواند خود را با آن توسعه دهد! البته قضیه نروژ با دیگر کشورهای مذکور مقداری متفاوت است. نروژ نفت دارد اما تصمیم گیران کشور نروژ معتقدند پول نفت را باید در جای دیگر پس‌انداز و هزینه کرد. پول های نفتی در کشور نروژ باعث بیماری‌های خطرناکی از جمله مرض هلندی می‌شود. روایت توسعه رسیدن کشوری مانند نروژ می‌تواند به تعبیر اغلب اقتصاددانان درس عبرتی برای اقتصاد ایران شود.

۵– امکان‌سنجی افزایش سهم مالیات در بودجه
الف) آیا می‌توان سهم مالیات را در بودجه افزایش داد؟ چالش‌های اساسی در این حوزه چیست؟ این دو سوال یکی از بنیادی‌ترین محورهای پاسخ کارشناسان است. اصولا آیا در شرایطی که دولت با چالشی به عنوان رکود تورمی مواجه است می‌تواند از طریق مالیات کسب درآمد کند؟ سوالی که کارشناسان هر کدان با توجه به نگاه خودشان به آن پاسخ داده‌اند. اغلب کارشناسان اعتقاد دارند اگر چه سهم مالیات در بودجه دولت هر چه زودتر باید افزایش یابد و این افزایش قطعا امری مطلوب و مناسب ارزیابی می‌شود اما افزایش نرخ مالیات در شرایطی که اقتصاد در رکود است به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود.
ب) از چه کسانی باید مالیات گرفت و از چه کسانی نه. سوالی است که اقتصاددانان به صورت مفصل به آن پاسخ داده‌اند.
پ) اغلب کارشناسان معتقدند فرار مالیاتی و نبود بانکهای اطلاعاتی و اصلاح ساختارهای ناسالم مالیات گیری از مواردی است که باید در پروسه «افزایش درآمدهای مالیاتی» مورد توجه جدی مسولان قرار گیرد.
ت) بسیاری از اقتصاددانان بر این باورند که با طراحی مکانیزمهایی به راحتی می‌توان در طی برنامه‌ای کوتاه مدت ومیان مدت هزینه‌های جاری کشور را از مالیات تامین کرد. اگرچه این هدف مقداری سخت است اما غیرممکن نیست و کارشناسان با ارائه مکانیزمهایی نسبت به چگونگی آن توضیحات مفصل ارائه کرده‌اند.

۶– راهکار اقتصاد مقاومتی برای خروج اقتصاد از نابسامانی

الف) در یک بیان کلی می‌توان اذعان کرد تقریبا اغلب اقتصاددانان حاضر در این مجموعه به ادبیات اقتصاد مقاومتی باور داشته و معتقدند حرکت در مسیر ادبیات اقتصاد مقاومتی می‌تواند آسیب‌پذیری اقتصاد را کاهش و به حداقل برساند. این اقتصاددانان، اقتصاد مقاومتی را مدلی اقتصادی برای کشورهایی می‌دانند که قصد دارند با دنیای خارج ارتباط داشته باشند اما تحت سلطه آنها نباشند. از این سو از جانب قدرتهای بزرگ جهانی به عنوان تهدید محسوب شده و مورد تنبیه قرار می‌گیرند. لذا تنبیهات قدرتهای بزرگ با ادبیات تحریم و فشار، وارد فاز جدیدی شده و دوران ویژه‌ای برای کشور مذکور آغاز می‌شود. در این شرایط نیز کشور فوق مورد تحریم قرار گرفته و باید مجموعه‌ای از تدابیر را انجام دهد تا اقتصادش با چالش‌های گسترده‌تری مواجه نشود.
ب) تشریح و ارائه مصداق‌ها و مثالهایی از تجربه کشورهای نفتی و غیرنفتی درباره اقتصاد مقاومتی از دیگر مواردی است که اقتصاددانان به بررسی آن پرداختند. اغلب کارشناسان معتقدند ادبیات اقتصاد مقاومتی صرفا متعلق به ایران نیست و مصادیقی که در این کتاب بیان شده نشان می‌دهد اقتصاد مقاومتی در سایر کشورها سالهاست مورد توجه جدی کشورهای اروپایی و آسیایی پیشرفته قرار گرفته است.
پ) در این مجموعه، کارشناسان اقتصادی با ارائه راهکارهای عملیاتی، مصادیق و محورهای اقتصاد مقاومتی را مورد بررسی قرار داده و معتقدند مردم و بنگاههای اقتصادی هر کدام برای پیشبرد اقتصاد مقاومتی باید اقداماتی انجام دهند. در این راهبرد حمایت از صنایع داخلی و تولید وطنی و اتکا به داخل مورد تاکید کارشناسان قرار گرفته است.

۷ – مهمترین اصلاحات ساختاری در کشور
الف) مهمترین اصلاحات ساختاری در راستای خنثی‌سازی تحریم‌ها و مردمی‌سازی اقتصاد از منظر اغلب اقتصاددانان، اصلاح نظام مالیاتی، اصلاح نظام بانکی – مالی،‌ تغییر الگوی تجاری – ارزی، بهبود فضای کسب و کار و تغییر نحوه حمایت از تولید و … می‌باشد.
ب) از سوی دیگر اغلب اساتید واژه مردمی‌سازی را تا زمانی مغایر با اصول علم اقتصاد نمی‌دانند که تقویت کننده بخش خصوصی باشد نه مخالف سرمایه‌گذاری و سرمایه‌گذاران و بر این باورند که مردمی‌سازی زمانی اتفاق می‌افتد که سرمایه‌گذاران با اعتماد وارد فضای اقتصادی کشور شوند. از این رو اهتمام دولت به مردمی سازی‌ اقتصاد به مفهوم واقعی باید حاوی مشوق‌ها و حمایت‌هایی باشد که با جلب اعتماد و امنیت مردم حضور آنان را در اقتصاد افزایش دهد.

۸– سوء مدیریت یا تحریم‌ها؛ کدامیک مقصرند؟
الف) تقریبا بین همه کارشناسان اقتصادی این اجماع نظر وجود دارد که تحریم‌ها و فشارهای خارجی اگرچه در میزان نا به سامانی‌های اقتصادی سالهای اخیر بی‌تاثیر نبوده است، اما به هیچ عنوان نیز نمی‌توان صد درصد مشکلات اقتصادی کشور را ناشی از فشارهای خارجی دانست. اقتصاددانان حاضر در این کتاب معتقدند تحریم‌ها تنها ایرادات و ضعفهای بزرگ اقتصادی کشور را عیان و آشکار کرد و باعث شد مشکلات زودتر از موعد مقرر مشاهده شود. از سوی دیگر اغلب کارشناسان بر این باورند تصمیمات غیرکارشناسی و ساختارهای ناسالم اقتصادی کشور تاثیر به سزایی در افزایش نابسامانی‌های اقتصادی داشته است. به اعتقاد اقتصاددانان حاضر در این کتاب اگر تحریم‌ها هم وجود نداشت بالاخره دیر یا زود ضعفهای اقتصادی کشور عیان می‌شد اما فشارهای خارجی،‌ زمان آشکار شدن این ایرادات را سرعت بخشید.
ب) همچنین عده‌ای از اقتصاددانان حاضر در این کتاب نیز معتقدند اقتصاد ایران علاوه بر پدیده تحریم و فشار خارجی با پدیده‌ دیگری به نام پدیده خود تحریمی مواجه بوده است که البته در صورت نبود چنین چالشی، فشارهای اقتصادی، به راحتی مدیریت میشد.

ایران بدون نفت، بایسته‌های اقتصاد مقاومتی به کوشش مهدی مهرپور در ۴۶۸ صفحه به سال ۱۳۹۳ توسط انتشارات رایحه تسنیم وارد بازار کتاب شده است.

انتهای پیام/