اهمیت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی اندیشه شیخ اشراق

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه، در میانه قرن ششم هجری ستاره ای بزرگ در آسمان حکمت درخشید. او شهاب الدین یحیی بن حبش سهروردی عارف و حکیم بزرگ دوره اسلامی بود. سهروردی موسس حکمت اشراق است و حکمت معنوی خویش را ادامه منطقی سنتی بس کهن می داند که از ازل آغاز شده و به ابد ختم می شود.نخستین آبشخورهای فکری سهروردی بی شک اندیشه های استادان او بود. او با آثار فلسفی ابن سینا، فارابی، الکندی و دیگر فیلسوفان پیش از خود آشنا شد. از طریق همین استادان او توانست با آثار متکلمان بزرگ اسلامی آشنا شود. کلام معتزلی و اشعری و تصوف در عالم اسلامی سهمی شگرف در دستگاه فکری سهروردی داشته اند.

زبان سهروردی زبان اشارت است و فهم زبان اشارت محتاج گونه ای هم افقی وجودی است. زبان اشارت، زبان رمز است، برخلاف زبان عبارت که تفسیر و تعبیری از معانی و مفاهیم معمولی است

سهروردی به عنوان متفکر مسلمان نخستین و جدی ترین تاثیرها را از متون مقدس دینی کسب کرد که در راس آنها قرآن قرار داشت. اگر احادیث را نیز شرح و تفسیر آیات قرآنی فرض کنیم، آنگاه سهم قرآن در ذهنیت سهروردی افزون تر از پیش می نماید.

واژه های اساسی در تفکر سهروردی در اصل واژه هایی قرآنی اند. نور، ضیا، غسق، شرق و غرب همه در قرآن به کار رفته اند. وازه نور که کلیدی ترین اصطلاح در تفکر سهروردی است با مشتقاتش کثرت استعمال دارد.

زبان سهروردی زبان اشارت است و فهم زبان اشارت محتاج گونه ای هم افقی وجودی است. زبان اشارت، زبان رمز است، برخلاف زبان عبارت که تفسیر و تعبیری از معانی و مفاهیم معمولی است و مواجهه با امور عالم در سطح عادی و افقی است، در زبان اشارت با نمایش دریافت های ماورایی و عطیات بی واسطه ناخودآگاهی رویاروییم. در اینجا امور در سطحی غیر عرفی تصویر می شوند.

تعدد عوالم و مسیر بازگشت

سهروردی به سه و گاهی چهار عالم قائل است: «بدان که عالم ها پیش اهل حکمت سه اند. یکی را عالم عقل گویند و عقل جوهری است که به وی اشارت حسی نتوان کرد و در اجسام تصرف نکند. و یکی را عالم نفس گویند و نفس ناطقه اگرچه جرم و جرمانی نیست اما تصرف می کند در اجسام. و نفس های ناطق منقسم است به آنچه تصرف می کند در سماویات و به آنچه تصرف کند در نوع آدمی. و عالم دیگر را عالم جسم گویند و آن دو قسم است یکی اثیری و دیگری عنصری.»

سهروردی متذکر می شود که در سرزمین کهن پارس امتی بودند هدایت شده به حق و عدالت؛ حکیمانی فاضل که شباهتی به ثنویت گرایان نداشتند. ما حکمت نوری ایشان را زنده کردیم

حکمت ایران باستان

سهروردی کار اصلی خود را باز تفسیر آموزه «نور و ظلمت» به عنوان تز اصلی حکمت ایران باستان می داند. نور حقیقی همانا هستی است و ظلمت چیزی جز نیستی نیست. سهروردی متذکر می شود که در سرزمین کهن پارس امتی بودند هدایت شده به حق و عدالت؛ حکیمانی فاضل که شباهتی به ثنویت گرایان نداشتند. ما حکمت نوری ایشان را زنده کردیم؛ حکمت که ذوق افلاطون نیز بدان شهادت می دهد و همچنین حکیمانی که پیش از او می زیسته اند. این حکمت را در کتاب حکمه الاشراق احیا نمودیم و پیش از این کتابی از این دست تالیف نشده بود.

سهروردی متذکر می شود که منظور او از احیای حکمت ایران باستان رجوع به قاعده کافران مجوس، بی دینی مانوی و هرگونه شرک نسبت به خداوند نیست.

کتاب شناسی سهروردی

آثار سهروردی را به شش دسته تقسیم کرده اند: دسته اول آثاری است که مختص بیان آموزه های اشراقی وی است. یک کتاب سهروردی چنین است و آن کتاب حکمه الاشراق اوست. سهروردی بارها بر اهمیت این کتاب تاکید می کند که حقیقت نظام فلسفی او را باید در آن جستجو کرد.

دسته دوم آثار سهروردی متونی است که حکیم اشراقی به تبعیت از حکیمان مشایی به تالیف آنها پرداخته است. این آثار در واقع گونه ای آثار تعلیمی است چرا که سهروردی اساسا در پی عبور از متافیزیک مشائی بود.

دسته دیگر آثار سهروردی رساله های میانه اوست. رسایلی که نه کوتاهند و نه مبسوط. رساله هایی همچون هیاکل النور و الواح العمادیه از این دسته آثارند. این دو اثر به زبان عربی است اما دومی توسط سهروردی به فارسی نیز ترجمه شده است.

دسته چهارم آثار سهروردی داستان های رمزی اوست که به تعبیر دکتر ذبیح الله صفا از شاهکارهای ادبیات پارسی محسوب می شود.

دسته پنجم آثار سهروردی، تحریرها و ترجمه های او از آثار دیگران است و همچنین شرح ها و تفسیرهایی که حکم اشراقی بر آثار دیگر حکیمان برنگاشته است. تفسیرهای او بر برخی آیات و سوره های قرآنی و احادیث نبوی که هنوز منتشر نشده است و همچنین ترجمه او از رساله الطیر ابن سینا در زمره این دسته از آثار وی است.

دسته ششم از آثار سهروردی نیایش نامه ها، مناجات ها و مناجات نامه ها و برخی اوراد و رمزهای خاص است که این دسته از آثار سهروردی هنوز چاپ و منتشر نشده است مگر برخی از آنها که جسته و گریخته در این سو و آن سو به چاپ رسیده است.

اگر سهروردی را به دلیل سروده های شعری اش، هرچند تعداد زیادی از شعرهای او به دست ما نرسیده است – شاعر محسوب داریم- که بی شک چنین نیز بوده است آنگاه بی مناسبت نخواهد بود که شعرهای بر جای مانده از او را نیز علی رغم حجم اندکشان در دسته ای جدا قرار دهیم و دسته هفتمی افزوده شود.  

اسفار اربعه

اسفار اربعه یا سفرهای چهارگانه سلوک سهروردی بسیار مشهور است. سفر نخست خروج از خانه نفس است و گذشتن از بادیه حجاب های ظلمانی و دریای پرده های نورانی تا از مقام قلب به مرتبه روح برسد و از آن نیز بگذرد وبه آشیانه توحید رسد که سیمرغ تجلی و استغنا درآن خانه دارد.

سفر دوم با حق است به سوی حق؛ از حق به حق. این سفر در حقیقت اختصاص به مرتبه ای دارد که عارف به امر الهی مامور می گردد تا سفر قرب را تجربه کند. به حق باز می گردد و حق نیز او را تنها نگذاشته و همراهی اش می کند. در سفر اول قید به حق وجود ندارد. سالکی است که می رود تا شاید حق را بیابد. اما در سفر دوم حق همراه بنده خویش است . در اول از مظاهر اسماء و صفات به سوی ذات حرکت صورت می پذیرد و این بار از صفات به ذات.

سفر سوم از حق است به سوی خلق اما به همراهی حق. او بنده ای است که از خود تهی شده و همه آثار و افعال الهی در وی تجلی دارد. در این سفر سیر بر مراتب افعال است. سالک اینک باقی به بقای الهی است لذا از لاهوت باز می گردد و جبروت و ملکوت را پشت سر می گذارد تا دوباره به ناسوت باز رسد. اگر نبود همراهی الهی رنج این سفر سالک را از پا در می آورد.

سالک در سفر پایانی یا چهارم از حق به سوی خلق سیرمی کند اما این بار نیز این سلوک به همراهی حق صورت می پذیرد. او آفرینش و موضوعات و مسایلش را مشاهده می کند و خیر و شر امور را متوجه است. هستی او الهی است و نظر به کثرت او را از مشاهده وحدت باز نمی دارد. نظر در آفاق و انفس اینک رنگی از الوهیت دارد.*

*برگرفته از کتاب سهروردی و غربت غربی، پرویز عباس داکانی، نشر علم، ۱۳۸۶

انتهای پیام/