| امروز جمعه, ۱۰ فروردین , ۱۴۰۳ |
سرخط خبرها:

وضع شناسی جریان¬های فکری در نسبت با تفکر اصیل انقلاب اسلامی؛


چرا جریان های موجود بی مسئولیتی فردی را ترویج میکنند؟

تکیة مفرط این جریان های ساخت گرا به عامل ساختی موجب شده تا مخاطبان آنها خصوصاً جوانان نسبت به تعامل فعالانه با منتقدین و مخالفین خود احساس بی نیازی کنند. با این عبارت که «گفتمان آنها چنین است» یا «گفتمان ما چنان است» و لاجرم گفتمان ها مستقل و مجزای از یکدیگرند، ختم مباحثات سیاسی و اجتماعی اعلام می شود. به نوعی بی نیازی یا دست کم بی-فایده بودن تعامل فکری، بحث و مناقشه، استدلال و برهان، و کنش فعالانه دامن زده می شود.

«پایگاه خبری-تحلیلی طلیعه» معصومه ندیری؛ آنطور که برخی فیلسوفان و مورخان علم گفته­ اند، علوم انسانی بعد از پیدایش و تکوین جهان جدید به وجود آمد. جهانی که به علت تغییرات بنیادی­اش شیوه­ای نو در ادره اش می­طلبید. علوم انسانی آمد تا با شناخت این انسان جدید در ساحات مختلف اجتماعی، سیاسی، فردی و… نحوه اداره جامعه و هدایت آن به سمت نقطه مطلوب که در غرب همان توسعه یافتگی بود را ارائه دهد.

قریب به یک دهه یا کمی بیشتر است که در جامعه ما هم بنا بر نیاز زمانه علوم انسانی مورد توجه خاص­تری نسبت گذشته قرار گرفته است و طرح علوم دینی اسلامی پی ریزی شده است. این طرح حرفی را در خود دارد. حرفی که دارد می­گوید مسیر تاریخ جامعه ما و افق آینده ما “شاید” بتواند تاریخی دیگر و افقی غیر از آنچه در جهان کنونی پیش روی ما ترسیم شده است باشد. و یا حتی می­توان حرفش را اینگونه هم نوشت: “باید” ما تاریخی دیگر و افقی دیگر را جستجو کنیم. اما چرا چنین طرحی و چنین حرفی در جامعه ما و تاریخ ما پیگرفته می­شود؟ کوتاه ترین جواب” انقلاب اسلامی” است که نفس وقوعش جستجوی افقی و جهانی غیر از آنچه اکنون هست، بود. طرح انقلاب اسلامی طرح گذار از جامعه موجود به جامعه مطلوب بود که برخی امروز به اینجا رسیده­اند که این گذار بدون علم انسانی رخ نمی­دهد اما علوم انسانی غرب هم نمی­تواند ابزار این گذار باشد. لذا ابتدا در جستجوی ابزار کار برآمده­اند و طرح علوم انسانی دینی را پیش گرفته­اند.برخی هم با کل این طرح از بنیاد به دلایل مختلف مخالف­اند. عطف به این مطالب و مسائل نظرگاه­های فکری و مواضع علمی­ متفاوتی وجود دارد _ که البته به لحاظ تاریخی منوط و مأخر این طرح نیستند اما در برابر این طرح مواضع خاصی گرفته­اند- که ما آن­ها را با عنوان جریان­های فکری موثر بر علوم انسانی می­شناسیم. آن چیزی که امروز قصد داریم درباره­اش با شما به گفتگو بنشینیم همین موضوع کلی است که نسبت بین اندیشه این جریان­های مختلف فکری با درک آن­ها از انقلاب اسلامی چیست؟ و آن­ها چه افق آینده­ای را برای انقلاب ترسیم می­کند؟ “چه باید بکنیم” که از دل این نگاه­ها ی مختلف بیرون می­آید برای انقلاب اسلامی چیست؟

برای یافتن پاسخ این سوالات با دکتر قاسم زائری استادیار جامعه شناسی دانشگاه تهران، به گفتگو نشسته­ایم:

 

طلیعه:به نظر شما هر یک از این دیدگاه­ها– به طور مشخص آنچه گفته می­شود مکتب تفکیک سنت گرایی فرهنگستان فردیدی­ها، روشنفکران دینی و یا برخی چهره­های منفرد که شاید نتوان به راحتی در یک جریان گنجاند،- چه تفسیری از وضع موجود انقلاب اسلامی دارند؟و به تبعِ این نگاهشان چه”نسخۀ عملی­” را برای انقلاب اسلامی تجویز می­کنند؟

اولین نکته پذیرش همین تنوع است. در واقع ما با جریان­های فکری متنوعی سروکار داریم که بعضا مبانی کاملاً متفاوتی در سنت یا تجدد دارند و از همین مبانی و مبادی به تحلیل انقلاب اسلامی می پردازند. عمده این جریان ها نوعاً حاضر به پذیرش تجدد نیستند ولی قادر به سازگاری با آن هستند. در این میان تکلیف روشنفکری دینی و به­طور عموم جریان­های رشنفکری از همه روشن­تر است زیرا به دنبال برطرف کردن موانع استقرار تجدد و نظامات آن در ایران هستند. لذا نزد آنها کل انقلاب اسلامی اشتباه است، یا امری هیجانی بوده که باید به عقلانیت منجر می­شده، ولی نشد. اما دیگر جریان­ها به دلیل اشتراک­نظرشان با فکر انقلاب اسلامی در مخالفت با تجدد، عمدتاً برای ما مانوس­تر و آشناتر بوده و به همین دلیل استخراج نظر آنها در مورد انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی، دشوارتر است. این جریان­ها گاه خیلی پنهان همان ایده روشنفکران دینی را در مورد انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی تکرار می­کنند منتها با بیان دیگری: نمی­گویند اشتباه بود، می­گویند ممکن نیست. برای این هم استدلال­های مختلفی دارند: یا حوالت تاریخی ما فرانرسیده، یا در دوره غیبت امام معصوم (ع) هستیم، یا اول باید نظام جامعی و نقشه کاملی تهیه شود که هنوز تهیه نشده، یا هر حرکت ما در زمانه تجدد موجب آلوده­تر شدنِ دین و سنت می­شود، و نظایر آن. از این رو هرچند تعارضی بین این جریان­ها و تجدد و نظامات سیاسی و اجتماعی آن وجود دارد، اما توصیه نهایی­شان بی­عملی و انزواست که البته این با روح حاکم بر رخداد انقلاب اسلامی و آرمان­های امام خمینی (ره) در تعارض است.

 

طلیعه:پس در واقع نظر شما این است که این جریان­های فکری حتی آن­ها که به اصطلاح درون گفتمانی خوانده می­شوند با انقلاب چندان هم افق نیستند و در نهایت به خاطر نوع نگاهشان به انقلاب اسلامی و تفسیر و تعبیری که از تجدد دارند، نسخه­ای از بی عملی و انفعال را پیش­ می­کشند که آسیب زا است. می­شود لطفاً این آسیب­ها را برای ما توضیح بدهید؟

ببینید یکی از آسیب­های مهم این جریان های فکری، از حیث نظریه­پردازی، اتکای مفرط آنها به رویکردهای ساختگرایانه و پساساختگرایانه است که در هر دو تلاش فردی و مومنانه نادیده گرفته می­شود. در واقع این جریان ها به نام حوالت تاریخی و نظام جامع و نظایر آن، امور را به ساختارهایی حواله می­دهند که از دسترس و کنترل ما خارج است. ما به عنوان افراد عملاً کاری از پیش نخواهیم برد، یعنی عمل فردی را نفی نمی­کنند اما به ما می­گویند که در نهایت هیچ تغییری ایجاد نخواهید کرد. اوضاع تا زمانی که آن امر ساختاری اراده نکند، همین گونه خواهد بود. در واقع اگر رکن اصلی رخداد انقلاب اسلامی را «فرد مومن امیدوار به فضل الهی» بدانیم که فعالانه در میانه میدان سیاسی و اجتماعی در حال کنش­ورزی است، این جریان های فکری همین آدم مومن امیدوار به فضل الهی را عقیم می­کنند، و از دور خارج می­کنند از طریق بزرگنمایی ساخت تجدد یا تاریخ یا شیطان یا نظام نشانه­ها و نظایر آن. این در حالی است که امام خمینی (ره) و شهدای بزرگ تاریخ انقلاب اسلامی و مابعد آن، مصادیق برجسته­ای از همین آدم مومن امیدوار به فضل الهی هستند که اگر می­خواستند منتظر حوالت تاریخی یا گسست در ساخت تجدد و تهیه و تنظیم نظام جامع و نقشه کامل بمانند، کما این­که کسان بسیاری این گونه خود را فریفتند، اکنون نه اثری از انقلاب اسلامی و احیای اسلامی در سراسر جهان اسلام بود، و نه حتی با وجود جنگ، اثری از ایران و ایرانی باقی می­ماند. تصور این که اگر شهید تهرانی­مقدم می­خواست منتظر تغییرات ساختی و رسیدن حوالت تاریخی ما بماند به چه آدمی بدل می­شد یا به این موفقیت­ها می­رسید یا نه، هم خیلی دشوار و هم از وجه دیگری مضجک است. از همین رو به نظر می­رسد هرگونه تلاش برای تحول در علوم انسانی باید از همین «فرد مومن امیدوار به فضل الهی» مراقبت و مواظبت کند. کانون نظریه­پردازی در علوم اجتماعی و انسانی باید توضیح و تشریح رفتار و عمل همین فرد باشد، که البته نیازمند توضیح مفصل است.اما عمده جریان­های پیشگفته همین عنصر فعال در میدان اجتماعی و سیاسی را نادیده می­گیرند، یا دستکم او را از قدم گذاردن در این میدان می­ترسانند، یا ناامید می­کنند.

از آنجا که هر فکری لاجرم تمهیدات سیاستگذارانه­ای نیز در خود دارد، این جریان­های فکری پیشگفته نیز به برخی رویه­های سیاست­گذارانه دامن زده­اند که لازم است آسیب­شناسی شوند. تکیه مفرط این جریان­های ساخت­گرا به عامل ساختی موجب شده تا مخاطبان آنها خصوصاً جوانان نسبت به تعامل فعالانه با منتقدین و مخالفین خود احساس بی­نیازی کنند. با این عبارت که «گفتمان آنها چنین است» یا «گفتمان ما چنان است» و لاجرم گفتمان­ها مستقل و مجزای از یکدیگرند، ختم مباحثات سیاسی و اجتماعی اعلام می­شود. به نوعی بی­نیازی یا دست­کم بی­فایده بودن تعامل فکری، بحث و مناقشه، استدلال و برهان، و کنش فعالانه دامن زده می­شود. این در حالی است که آدم­های مومن امیدوار به فضل الهی در سال­های مبارزه و پیروزی انقلاب اسلامی و مابعد آن، پرانگیزه و فعالانه، درصدد مباحثه و استدلال برای اقناع و ترغیب مخالفان و منتقدان خود بودند. حتی در زمانه ما و در جریان حوادث غم­بار سال ۸۸ و پس از آن نیز مهمترین و آشکارترین رفتاری که از رهبر معظم انقلاب دیده شد، همین قدرت کلام و توان اقناع بود که در سخنرانی­های پیاپی ظهور می­یافت. این نمونه نوعیِ رفتاری است که فکر انقلاب اسلامی می­طلبد، اما متاسفانه جریان­های فکری پیشگفته با تکیه افراطی بر عناصر ساختی، مواجهه با دیگر افراد را نیز به سازوکارهای ساختی ارجاع می­دهند تا توانایی فردی، و این در درازمدت برای نظام سیاسی و اجتماعی ویرانگر خواهد بود. در واقع ما از ابتدای دهه هفتاد مستمراً به نفع نگرش­های ساختی از تکیه و تاکید بر عمل فردی عقب­نشینی کرده­ایم.

 

طلیعه:به­عبارتی این جریان­های فکری آدمی تولید می کنند که با آدم مطلوب جمهوری اسلامی متفاوت است. ویژگی­های شخصیتی این افراد چه هست؟

خصوصاً در سال های اخیر به ویژه پس از وقایع غم­انگیز سال ۸۸ به خاطر برخی اشتباهات یا تهمت­هایی که متوجه نظام جمهوری اسلامی شده، طیفی از جوانان خصوصاً در بین دانشجویان پیدا شده­اند که موضع ضدّمدرن و ضدتکنولوژی و ضدعلوم انسانی دارند، اما حاضر به عمل در چارچوب نظامات و سیاست­های جمهوری اسلامی نیستند. مامن این دسته از جوانان، همین جریان­های فکری پیشگفته است که ضمن دادن یک اسلوب بیانی ضدّمدرن به جوانان و تضمین عدم­همسویی آنها با جریان­های مدرن، اما رغبتی در آنها برای کنش فعالانه سیاسی و اجتماعی در محیط­هایی که حضور دارند بر نمی­انگیرند. نوعی خلسه نظری که در آن جوان مومن، اسیر در وهمیات شکلی از ساختارگرایی محض است که زبان و ذهن او را پر کرده، و مانع از شکل­گیری عمل و تفکر خلاقانه می­شود. در حالی که حاجت و نیاز روزمره فکر انقلاب روی زمین مانده، جوانان ما در خلسه تلاش برای فهم حوالت تاریخی تجدد و روح غرب و یافتن نظام نشانه­شناسی یهود و دستیابی به نقشه کامل و نظام جامع و یافتن ردپای شیطان در تاریخ و تلاش تمدن­سازانه­اش فرو رفته­اند. و این عین بی­مسئولیتی اجتماعی و سیاسی، و شکلی از سیاست­زدایی به معنای عام آن است.این میزان تکیه بر قدرت ساختارها و تلاش برای یافتن لایه­ها و زوایای درونی آنها و نیز پی بردن به مکانیسم درونی عمل آنها هرچند جذابیت دارد، اما ذهن را علیل می­کند، و در نهایت فرد را به تسلیم در برابر چنین قدرت قاهره­ای، و ستایش آن وا می­دارد.

 

طلیعه:با این وصف چه تمهیدی باید اندیشید؟

به نظر می­رسد که ما نیازمند نوعی آشنایی­زدایی از این جریان­های فکری هستیم. در واقع بین دو موضع باید تفکیک کرد: این جریان­ها خصوصاً در مواردی که ریشه دینی دارند و عموماً به دلیل ماهیت ضدتجددی­شان، باید بتوانند در فضای آزاد فکری که در دوره مابعدانقلاب اسلامی پیدا شده، مانند هر فکر دیگری، ادامه حیات داده و با تمام لوازم به ترویج فکر خود بپردازند. اما در عین حال باید تمایز و تعارض این جریان­های فکری و فکر انقلاب اسلامی را به روشنی بیان کرد، و از ذهن جوانان انقلابی آشنازدایی کرد چراکه در نهایت جوانان را به بی­عملی و ترک فعالیت در عرصه پرمشقت و پرزحمت سیاسی و اجتماعی فرامی­خوانند.

 

طلیعه:شما به نوعی وضع شناسی و آسیب شناسی این ­جریان­های فکری را در حوزه تفسیر از انقلاب و ارائه نسخه عمل برای انقلاب اسلامی توضیح دادید. اکنون می­خواهم از شما خواهش کنم همین وضع شناسی و آسیب شناسی را در حوزه علوم انسانی که این جریان­ها در آن فعال و اثر گذار هستند نیز توضیح دهید.

به نظر می­رسد که تلاش­ها برای تحول در علوم انسانی، فارغ از همه دقایق معرفت­شناسانه، از منظری هویت­شناسانه باید جایی در فاصله بین امام خمینی (ره) و شهید مطهری اتفاق بیفتد. در واقع در این جا باید تجمیع شود. منظور این نیست که دیگر افکار و شخصیت­ها باید بایکوت و تحریم شوند بلکه مقصود این است که سیاست­گذاری­ها باید معطوف به این بازه باشد. ضمناً باید بین فراتر رفتن و عبور کردن از امام خمینی و شهید مطهری هم تمایز گذاشت: فراتر رفتن از این دو به معنای تکامل بخشیدن به داشته­های فکری ایشان، مشکلی ایجاد نمی­کند بلکه لازم و ضروری هم هست. اما عبور کردن از این دو به عنوان دو شاخص در فکر انقلاب اسلامی، منجر به مشکلاتی می­شود که امروزه هم جوانان با آن درگیرند. عبور کردن از امام خمینی (ره) به قسمی تحجر، و عبور کردن از مطهری به نوعی روشنفکری و تساهل منجر می­شود. هرگونه سیاست­گذاری فرهنگی در حیطه علم باید از این دو شاخصه مواظبت کند، و مراقب باشد که هر نحله فکری بیرون از این دو، هرچند نسبت به تجدد جهت­­گیری انتقادی وحتی ضدّیت داشته باشد، را از فکر انقلاب اسلامی متمایز سازد، هرچند این متمایزسازی خفیف و سطحی باشد، ولی لازم و ضروری است. البته باز تاکید می­شود که این متمایزسازی از حیث هویتی است، و گرنه از حیث معرفت­شناسانه، درحوزه عمومی پرکار و فعال مابعدانقلاب اسلامی ما به همه این مناقشات و مجادلات نظری نیاز قطعی داریم.

کد خبر : 7016
تاريخ ثبت خبر : 3 تیر 1394
ساعت بارگزاری خبر : 12:02
برچسب‌ها:, ,

دیدگاه شما

( الزامي ) (الزامي)