جامعه آرمانی در قرآن/ شکل حکومت آرمانی

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه، محمدهادی فلاح زاده، استاد حوزه و دانشگاه و پژوهشگر علوم اجتماعی در یادداشتی به جامعه آرمانی قرآن کریم پرداخته است:

لغت شناسان، واژه «آرمان» را به معنای آرزو و امید دانسته اند، همچنین این واژه به معنای حسرت، اندوه، تحسر، رنج بردن، پشیمانی و افسوس نیز آمده است. کلمه «آرمان» در زبان‌های فرانسه و انگلیسی، معادل واژه «ایده ئال» ideal = عقیده و نظر مطلوب است و ایده‌آل از ریشه لاتین idealis به معنای عقیده و نظر مطلوب و کمال مطلوب، پندار، آرزو و امید آمده است.

 در اصطلاح، آرمان امر یا چیزی است که آدمی، طالب و خواهان آن است. به تعبیر دیگر آرمان، به معنای مطلق چیزی است که عقل و عاطفه را کاملا ارضا نماید و بر عقل و عاطفه از آن جهت که فعالیت و حرکت آن دو این کمال بالقوه را تعین می بخشد و موجب تعریف مقدماتی آن می شود، اطلاق می‌شود.

بر این اساس، آرمان اجتماعی در هر جامعه، یعنی تصوری از یک نظم فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و … که اکثریت مردم در تنظیم رفتار خویش آن را به عنوان مرجع می شناسند و در اندیشه آن مردم، چنین تصوری از یک نظم عالی هم چون داده ای عادی تجلی نمی‌کند؛ بلکه به عنوان گونه ای نمونه و خاص در ذهن متبادر می شود.

مدینه فاضله، آرمان شهر، اتوپیا (utopia): جامعه آرمانی، در اصطلاح متفکران اسلامی و مترجمان فلسفهونان و آثار افلاطون، «مدینه فاضله» و در تعابیر جامعه شناسان، مترجمان و پژوهندگان فلسفه غرب، «آرمان شهر»، «اتوپیا» و در ادبیات فارسی، «ناکجا آباد»، هیچ جا، شهر بی مکان و بی نام شهر، نامیده شده است.

۱. «مدینه فاضله» = جامعه‌ برتر: «طرح کلی جامعه که نمایان‌گر آرمان موجود در هر مکتب اجتماعی، با توجه به زیربنای فلسفی و اعتقادی آن مکتب است و بر اساس اصول بنیادین، خواسته و ارزشهای موجود در هر مکتب مطرح می شود، مدینه فاضله نامیده می شود.»

۲. «آرمان شهر» = شهر آرمانی: اصطلاحی است که در ترجمه واژۀ «اتوپیا» به کار برده می شود. برخی آرمان شهر را «عبارت از هرگونه نظم اجتماعی آرمانی» دانسته اند.

۳٫ «اتوپیا»= :utopi مرکب از دو واژهونانی topos به معنای «مکان» و Ou حرف نفی است که معنای مجموع آن دو به طور دقیق، «نیست در جهان»، «سرزمینی که وجود ندارد»، لامکان، ناکجا آباد، هیچستان یا مکان خیالی و آرمانی است.

۴. جامعه‌ آرمانی: در فرهنگ علوم اجتماعی، جامعه آرمانی چنین تعریف شده است: «جامعه آرمانی، چنان جامعه ای است که در آن اصل عقلانی مبتنی بر هم بستگی، بر شرایط طبیعی در تکوین سازان اجتماعی مسلط شود. در آن، قوانین برای تحقق مطلوبی والا و مشترک و بدون توجه به افرادی خاص پدید می آیند و این قوانین، رفتار ما را در اعمال عدالت و با در نظر گرفتن منافع دیگران، تنظیم و تنسیق می کنند.»

جامعه‌ آرمانی در گذر تاریخ:

برای تفکر و ایده پردازی در باره جامعه آرمانی نمی توان از آغاز مشخصی سخن گفت، زیرا انسان هیچگاه از اندیشه و رؤیای بهتر زیستن فارغ نبوده و همواره به دنبال ایجاد جامعه ای ایده آل بوده است که برآورنده تمام نیازها و آرمانهای متعالی و انسانی او باشد.

– تعابیر و اشارات اولیه: به گفته ارسطو، نخستین کسی که درباره بهترین شکل حکومت، نظر داده است، هیپودام ملطى، معمار نامور یونانی است، ولی شاید بتوان پیش از او، سخن از جامعه آرمانی را به تفسیر ایزدان پرستانه هومر منسوب ساخت که در منظومه معروف «ایلیاد و اودیسه»، نوعی از جامعه خیالی مطلوب و آرمانی را به تصویر کشیده است.

۱٫ عصر زرین: پس از هومیر، اسطوره و اصطلاح «عصر زرین» را پیشینه جوامع آرمانی دانسته اند که از هزیود hesiode شاعر یونانی سده هشتم پیش از میلاد، نشئت گرفته است؛ وی با تقسیم دوران عالم به پنج عصر زرین، سیمین، مفرغ، قهرمانی و آهن، عصر زرین را عصر فرمانروایی کرونوس و خدایان ارشد دانسته اند که در طی آن بشر در پاکی زیسته و از رنجوری در امان بوده است

٢. بهشت های این جهانی: نام و عنوان دیگر در پیشینه شناسی جوامع آرمانی، «بهشت های این جهانی» است؛ اگر چه بعضی، این تعبیر را به طور کلی برکنار از مقوله آرمان شهرها و متفاوت با آنها شناسانده اند.

جوامع آرمانی غرب

1. برترین جامعه هیپودام ملطی: به گفته ارسطو، هیپودام ملطى فرزند اوریفون نخستین کسی بود که هر چند در سیاست دست نداشت، درباره بهترین شکل حکومت نظر داد. او بود که طرح تقسیم شهرها را به برزن های جداگانه در انداخت. جامعه مطلوب او دارای ۱۰ هزار شهروند است که به سه طبقه بخش می شوند: نخست پیشه وران، دوم برزگران و سوم کسانی که در جنگ از کشور پاس می دارند و مجهز به سلاح هستند. به گفته وی، زمین ها بر سه گونه اند: مقدس، همگانی و خصوصی.
2. مدینه فاضله افلاطون: مدینه فاضله افلاطون، کهن ترین نمونه جامعه آرمانی تخیلی مکتوب بشری است که در رساله تیمائوس و کریتیاس و در کتاب جمهور از زبان سقراط و در جزیره ای به نام آتلانتیس وصف شده است. برخی این طرح را برخاسته از تأثیرهای سفر وی به مصر دانسته اند. مدینه فاضله افلاطون، اجتماعی است که در آن فساد رخنه نکرده و از فقر و ظلم و جنگ خبری نیست و دارای ویژگی و ارکان ذیل است:
3. بهین کشور ارسطو: از نظر ارسطو، انسان بالطبع اجتماعی است و برای زندگی در جامعه سیاسی ساخته شده است و دارای میل طبیعی به آن است. در عین حال، نفع مشترک و کوشش در راه بهزیستی آن ها را گرد هم می آورد؛ پس زندگی خوب، هدف اصلی اجتماع است.
   در نگاه او، هدف جامعه سیاسی بهزیستی است نه صرف زیستن، آن هم بهزیستی همگان نه اکثریت یا اقلیت. بر این اساس، هر شهریار هر مجمعی از گروهی از انسان ها، جامعه فاضله شمرده می شود که شهروندان و اعضای آن برای نیل به هدف خوبی و بهزیستی تلاش می کنند. (ارسطو، سیاست، الى – ۱۵۰)
4. شهر خدای آگوستین : آگوستین در کتاب شهر خدا، دو ویژگی آرمان شهر خود را صلح و عدالت خواهی معرفی می کند؛ البته وی عدالت را آفریده دین و کلیسا می داند و نه محصول دولت، او نشانی این شهر را در آسمان ها سراغ می دهد. آگوستین، عدالت مطلق را شأن حکومت جهانی الهی مورد تصور خود می داند و درجات پایین تر آن را قابل امکان برای نظام های محدودتر تلقی می نماید.
   در نگاه او، شهرهای زمینی نیز هر اندازه به این دو ویژگی آرمانی نزدیک تر شوند، قابل احترام می شوند. در این شهر، باور بهگانگی خداوند و پیروی از شریعت واحد آن را از بقیه شهرها جدا ساخته و در آن قوم گرایی و نژادپرستی و زبان وجود ندارد. به گفته برخی شاید منظور او از شهر خدا، همان بهشت موعود ادیان الهی است.
5. یوتوپیای توماس مور: توماس مور جامعه آرمانی خود را در کتاب یوتوپیا ارائه کرده است. این آرمان شهر در جزیره ای در کرانه جهان نو، به نام «یوتوپیا» به معنای نیست در جهان یا هیچستان و در شهر «آمائورت» به معنای مکانی خیالی و در کنار «یاوه سرا» ترسیم شده است.
6. آتلانتیس تو فرانسیس بیکن: فرانسیس بیکن که پدر فلسفه مادی خوانده شده است، در ضمن یک داستان فلسفی، جامعه آرمانی خود را ارائه کرده است و آن را به پیروی افلاطون آتلانتیس نامیده است؛ آتلانتیس بنابر روایت افلاطون، جزیره ای بزرگ در اقیانوس اطلس است که فرمان روایان آن با هم متحد شده و دولتی قوی را به وجود آورده اند، اما آن جزیره بر اثر زلزله و سیل شدیدی در دریا فرو رفته و تنها خاطره اش باقی مانده است. 

آتلانتیس نو، جامعه ای است با قوانینی عادلانه و با علاقه نامحدود به علم و برخوردار از حکومت مردم بر مردم. هم چون مدینه فاضله افلاطون، حکومت در دست حکیمان و عالمان است نه طبقه ممتاز یا مدعیان ملی گرایی، به دیگر سخن در آن، حکیم حاکم است و حاکم، حکیم.

1. شهر آفتاب کامپلانا: شهر آفتاب که در جزیره سیلان، روی تپه ای بنا شده و توسط یک دریادار ایتالیایی وصف می شود و دارای هفت برج و بارو است که عرصه هر یک بهکی از سیارات هفتگانه وابسته است. این شهر دارای معبدی مخصوص آفتاب و به نام آفتا در بالا تپه است و حاکم آن، کاهنی حکیم، الهی و ماوراء طبیعی است که با دست یاران خود، امور شهر را بر اساس سه اصل قدرت، حکمت و محبت اداره می کند. در این شهر نیز نظام اشتراکی حکم فرماست. در شهر آفتاب همه کارهای به صورت مساوی تقسیم می شود و کسی بیش از چهار ساعت در روز کار نمی کند.

۸- جامعه آرمانی هگل: هگل، تاریخ جهان را طرح و نقشه عنایت الهی دانسته است که ابتدا در استبداد شرقی و سپس دموکراسی و آریستوکراسی یونانی رومی و سومین و برترینش را در پادشاهی ژرفی که پادشاهی مطلق است، تجلی کرده است . در نگاه هگل، تجلی ایده کلی را در دولت باید یافت؛ دولت، همان ایده الهی است بسانی که روی زمین وجود دارد دولت همان رهروی خدا در سرتاسر جهان است.

1. جامعه کمونیستی مارکس: کارل مارکس نهایت سیر تاریخ را برپایی جامعه ای بی طبقه و برقراری صلح و امنیت و آسایش همگانی با از بین رفتن مالکیت خصوصی و تضاد اجتماعی می داند و پیدایی بهشت زمینی را با تحقق جامعه کمونیستی می نگرد. در جامعه بی طبقه وی، همه مردمان تحت مدیریت حزب کمونیسم که نماد دیکتاتوری طبقه پرولتاریا است، امور خود را تنظیم می کنند. هدف از آرمان شهر مارکس، بر پا کردن مساواتی کمونیستی و کنار گذاشتن تمام امتیازها یا دست یابی به سوسیالیزم است؛ موتور محرک این جامعه آرمانی، تکامل ساز کار و ابزار تولید اقتصادی و فرآیند تحقق آن، تضاد طبقاتی معرفی شده است.

۱۰-  جامعه بازِ کارل ریموند پوپر: تعریف وی از جامعه باز چنین است: «جامعه ای که در آن افراد با حکم های شخصی رو به رو هستند، جامعه باز است.» او جامعه باز خود را درب را بر جامعه بستها جامعه قبیله ای tribal Society می داند. وصف جامعه توتالینویسم، نظارت دولت بر همه جنبه های فعالیت اقتصادی و اجتماعی، انحصار قدرت سیاسی در دست حزب حاکم، سرکوبی مخالفان و نارضایتی ها، تلاش برای شکل دادن به جامعه براساس ایدئولوژی حزبی و از میان بردن آزادی های فردی است. بر این اساس، هدف از تشکیل جامعه باز را حمایت از حقوق و آزادی شهروندان آن میداند و بس.

۱۱- جامعه مدنی: در نگاه بسیاری از اندیشمندان دروان اخیر مغرب زمین، جامعه مدنی، جامعه آرمانی مطلوب است. جامعه مدنی را به اختصار می توان چنین تعریف نمود: جامعه مدنی، جامعه ای است بر محور قانون مداری، تکثرگرایی، فردگرایی، نسبی گرایی و نفی ایدئولوژی.

۱۲- دموکراسی: واژه دموکراسی از کلمهونانی «دموکراتیا» مشتق شده؛ دموس به معنای مردم است و کراتس یعنی حکومت و در نتیجه دموکراسی یعنی حکومت مردم، بر مردم» و در اصطلاح، آن را «حکومت برخاسته از اراده انسان»، «مشارکت عمومی در اداره سیاسی جامعه»، «حکومت اکثریت با رعایت حقوق اقلیت» و «حق عموم برای شرکت در تصمیم گیری های عمومی» تعریف کرده اند.

آرمان شهرهای اندیشمندان مسلمان

اندیشمندان مسلمان نیز آرمان شهرهایی را طراحی و ارائه نموده اند که به معرفی آن می پردازیم:

1. مدینه فاضله فارابی: فارابی جامعه آرمانی و مدینه فاضله خود را چنین تعریف کرده است

«آن مدینه فاضله ای که مقصود حقیقی از اجتماع در آن، تعاون بر اموری است که موجب حصول سعادت آدمی است، مدینه فاضله می باشد و امیت که همه مدینه های آن برای رسیدن به سعادت، تعاون داشته باشند، امت فاضله می باشند.

۲. مدینه عادله ابن سینا: بنیان دیدگاه ابن سینا درباره جامعه با این اندیشه استوار گردیده است که جامعه بشری محصول تقسیم کار اجتماعی است، او اعتقاد دارد که زندگی انسان با حیوان تفاوت داشته و انسان مانند حیوان تسلیم غرایز خود نیست؛ بلکه برای برآوردن نیازهایش به درک و اندیشه نیازمند است. تشکیل جامعه تنها برای تأمین و برطرف ساختن نیازهای مادی و سامان دادن به آن نیست، بلکه در جامعه و زندگی اجتماعی، نیازهای معنوی انسان نیز تأمین می گردد.

بوعلی، هدف نهایی و آرمانی مدنیت را رسیدن به سعادت دانسته و سعادت را دست یابی به چهار نوع التذاذ عقلی، حسی، عالی و پست می داند.

٣. مدینه فاضله خواجه نصیرالدین طوسی: خواجه طوسی، مدینه فاضله را چنین تعریف می کند: «مدینه ای، فاضله بود که مردمش سعی در به دست آوردن سعادت حقیقی کنند و اداره اش به دست حکما و افاضل بود و هر کس در آن برای سعادت کار می کند و اقامه عدالت اجتماعی را علما و افاضل به دست گیرند، که دانند چه کنند و سعی در تکمیل دیگران کنند.

۴. مدینه فاضله قطب الدین شیرازی: وی رؤسای مدینه فاضله و گروه حاکمان را به ترتیب این گونه معرفی کرده است ۱٫ ملک و رئیس اول: با شش ویژگی: ۱. حکمت ۲. عقل تام ۳. نیک اقناع ۴. نیک قدرت تخیل ۵. قدرت بر جهاد ۶. سلامت ٢. اگر شش شرط پیش گفته نبود، شورایی که هر یک دارای آن صفات باشند، قائم مقام او شوند (ریاسه الافاضل)

۵. مدینه فاضله ملاصدرا: نظام سیاسی فاضله در تمام انواع و اقسام خود در پیوند با امت فاضله، مدینه فاضله، ریاست فاضله و اجتماع فاضله شکل می گیرد و همه این ها در همکاری با یکدیگر به دنبال تحقق یک هدف معین که همان رسیدن به کمال نهایی است، معنا می یابد.

در مقابل این نظام، شکل گیری نظام غیر فاضله شامل جاهله، ظالمه و فاسقه در پیوند با امت غیر فاضله، مدینه غیرفاضله، ریاست غیر فاضله و اجتماع غیر فاضله است که در همکاری و تعاون با یکدیگر برای رسیدن به سعادتهای پنداری و در واقع به دنبال شرور هستند.

۰۶ شهر نیکان جامی: این جامعه فاضله، جامعه عدل و انصاف است ولی به دلیل اقامه عدل توسط مردم، چنین جامعه ای به رئیس سیاسی احتیاج ندارد. به عقیده آنان اگر بودن رئیس در جایی ضرورت پیدا کرده، به دلیل آن است که خود افراد بهکدیگر ظلم و اجحاف می کنند.

۷. حکومت اسلامی امام خمینی : امام خمینی (قدس سره) با طراحی «حکومت اسلامی» که در کتابی به همین نام ارائه شده است با استناد به آیات و روایات، تشکیل حکومت دینی در زمان غیبت را بر اساس ولایت فقیه ترسیم می کند که در حقیقت ولایت فقه بر جامعه دینی است. این طرح در مقام تئوریک به صورت «جمهوری اسلامی» ایده پردازی گردید.

جامعه آرمانی در قرآن

در قرآن کریم واژه جامعه و مجتمع به کار نرفته است، ولی واژگانی هم چون: امت، ناس، اناس، شعوب، قوم و … فراوان به کار رفته است که بیانگر رویکرد و تبیین مفاهیم اجتماعی و سیاسی در قرآن است. نام و عنوان جامعه آرمانی قرآن قرآن کریم، خود جامعه گسترده مسلمانان را «امت» نامیده و آن را امتى واحد معرفی نموده است:

(إِنَ هذِهِ أُمَتُکُمْ أُمَه واحِدَه) این است امت شما که امتی یگانه است.

قرآن کریم، هویت جمعی جامعه آرمانی خود را «تسیلم حق بودن» دانسته. (رَبَنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَمِن ذُرِیَتِنَا أُمَه مُسْلِمَه لَکَ) پروردگارا! ما را تسلیم فرمان خود قرار ده و از نسل ما امتی فرمان بردارخود پدید آر.

هدف جامعه آرمانی قرآن

اغلب بلکه همه جوامع آرمانی بشری، هدف کلی خود را تحقق عدالت و تأمین کمال و سعادت آدمی، معرفی کرده اند. شاید بتوان گفت هدف کلی جامعه اسلامی نیز دست یابی به سعادت، کمال و عدالت حقیقی است اما در تعریف قرآن کریم، این امور تنها در پرتو معرفت و قرب به خدا قابل دستیابی است. «هدف اجتماع اسلامی، تعادلی در مقتضیات غرایز و نیروهای خود برقرار کرده تا آن اندازه در اقناع غرایز قدم بردارد که او را از عبادت که وسیله عرفان حق است باز ندارد».

«هدف اصلی و نهایی جامعه آرمانی اسلامی، استکمال حقیقی انسان هاست که جز از راه خداشناسی، خدا پرستی، اطاعت کامل و دقیق از اوامر و نواهى الهی، کسب رضای خدای متعال و تقرب به درگاه او حاصل شدنی نیست.

گسترده جامعه آرمانی قرآن

 گستره جامعه آرمانی قرآن، همه انسان ها را در بر می گیرد و جهان وطنی است.

شکل حکومت آرمانی

در قرآن کریم شکل خاصی از حکومت معین نشده و قالب خاصی از حکومت همانند پادشاهی و جمهوری را تعیین نگردیده است. مفسران نیز شکل خاصی از دولت را به قرآن نسبت نداده اند، بلکه اصول و معیارهای دولت اسلام را از آیات قرآن استباط کرده اند.

قرآن کریم، هدف، محتوا، رویکرد، مکتب و نهادهای سیاسی ویژه ای را مطرح ساخته است که در نظام های گوناگون سیاسی البته با حفظ اختلاف مراتب قابل تحقق است. بر این اساس، هر شکلی از حکومت که بهتر بتواند اهداف، عنوان، ویژگی و نهادهای مورد توجه قرآن کریم را در خود جای داده و تحقق بخشد، می تواند مصداق جامعه آرمانی بوده و مورد تأیید باشد.

ویژگی های جامعه آرمانی

واکاوی شاخصه ها و بررسی ویژگی های جامعه آرمانی از منظر قرآن و روایات ضمن بسترسازی برای ایجاد یک جامعه و آرمان شهر خداپسندانه زمینه اعتلای تمدن اسلامی و سعادتمندی و عزتمندی آن را فراهم می نماید. در چنین شهری، حقوق متقابل دولت و مردم و مردم و دولت و همچنین حقوق شهروندان نسبت به همدیگر و در یک جمله حقوق فردی و اجتماعی آحاد جامعه تبیین و تحقق می یاید و زمینه ایجاد یک مدینه فاضله فراهم می شود.

1. پایبندی به قوانین دینی توأم با نگرش توحید
2. دارا بودن روحیه خردورزی، دانش اندوزی
3. رعایت اصل اعتدال و میانه روی
4. داشتن روحیه اتحاد و همبستگی
5. گسترش فضائل اخلاقی، مودت و مهرورزی

انتهای پیام/