ماهیت و وظایف پول از دیدگاه اقتصاد اسلامی و اقتصاد متعارف

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه، علی دوست انوری، محقق و دانش‌آموخته دانشگاه اهل‌بیت(ع)، مقاله ای با عنوان «ماهیت و وظایف پول از دیدگاه اقتصاد اسلامی و اقتصاد متعارف» نگاشته است که در ادامه از نظر می گذرد:

چکیده

هنگامی‌که از چیستی پول سؤال می‌کنیم مقصود ما چیستی و ماهیت چیزی است که به‌عنوان پول در گردش و وظایف پول را انجام می‌دهد. پاسخ در پرسش درباره ماهیت پول نه‌تنها برای اقتصاد اسلامی مهم و حیاتی است بلکه برای اقتصاد متعارف(غرب) هم مهم و اساسی است. در بین اندیشه‌وران غرب دو نظریه اصلی درباره اصلی درباره ماهیت پول قابل‌شناسایی است .

 نظریه میتالیزم و نظریه چارتالیزم . در نظریه میتالیزم پول یک کالا است که اغلب به شکل یک فلز گران‌قیمت در جریان بوده است.  چارتالیست می‌گوید که ماهیت و ذات پولی رایج تحت قدرت منتشرکننده باقی می‌ماند نه تحت ارزش ذاتی ماده‌ای که از آن ساخته می‌شود و در بین اندیشه‌وران اسلامی شهید صدر(ره) حقیقت پول را قدرت خرید آن می‌داند .

 شاهرودی نیز همه هستی و اساس پول را ارزش و توان خرید می‌داند مؤلفان کتاب (پول در اقتصاد اسلامی) مقوم مثلیت پول کنونی را در ارزش اسمی آن دیده است .مذاهب چهارگانه اهل سنت آن را سند دین برعلیه صادرکننده دانسته است ، قرضاوی آن را موضوع مستحدثه ، جویجاتی و یونس المصری با قیاس ، آن را به‌مثل فلوس رایج و دراهم مغشوشه قیاس کردند.

پول که در حقیقت وسیله محرک جریان‌های معاملات اقتصادی است اسلام مقدس هم در اکثریت امور پول با اقتصاد متعارف ماهیت و اصلیت پول را یکی گفته است در گفتاری از امام صادق علیه سلام درباره پول چنین توضیح نموده است طلا و نقره از جمع فلزات قیمتی است که به حیث وسیله تبادل و ذخیره ارزش استفاده می‌شود و اگر در مقدار آن زیاد صورت گرد بی‌ارزش می‌شود یعنی در حقیقت درباره حجم مقدار پول در بازار هم اشاره‌شده که اعتدال صورت گیرد.لذا در این تحقیق ما در جستجو گفته‌های هستیم که ماهیت پول و کارکرد نوین آنچه است که دراین‌باره شرح داده شد. کارکرد ( وظایف ) پول که یک بحث مهم از موضوع مارا تشکل می‌دهد می‌توان چنین خلاصه کرد، پول پدیده‌ای است که قابلیت اجرا این وظایف را داشته باشد پول وسیله تبادل به کالا و خدمات است یعنی می‌توان به‌واسطه پول دادوستد و معاملات انجام که این در نوع یک سهولت است ، پول من حیث وسیله ذخیره ارزش یعنی ارزش ذاتی و اعتباری که برای پول مشخص‌شده درواقع ذخیره کننده ارزش‌ها است ، پول عمل‌کننده واحد شمارش ارزش‌ها است به این مفهوم که کالاها و خدمات که به‌واسطه پول دادوستد می‌گردد در حقیقت پول به آن‌یک ارزش عددی می‌دهد.

پول در نوع خود یک کالا است که به‌مرورزمان سیستم و نظام پولی به وجود آمدند که عبارت از بانک‌ها است و برای کنترل منظم آن سیاست‌های را به میان آورد ، و مفاهیم چون سیاست پولی ، وام ،بورس تورم ، رکود و غیره به وجود آمدند .

کلیدواژه‌ها: انواع پول ، خصوصیات پول ، اقسام پول ، سیاست مالی ، سیاست پولی ، ایجاد پول

مقدمه  

هنگامی‌که از چیستی و اصالت پول سؤال می‌کنیم مقصود ما چیستی و ماهیت چیزی است که حالا از آن بحث داریم و وظایف پول را انجام می‌دهد. به عبارت دگر، از ماهیت مصداق پول می‌پرسیم و ازآنجاکه تصور کامل و جامعی از حقیقت این وجود خارجی که هم‌اکنون سؤال است نداریم، لزوم تحلیل درباره ماهیت آن آشکار می‌شود. البته تا هنگامی‌که پول به شکل سکه‌های طلا و نقره در جریان بود ماهیت فلزی آن برای همگان قابل‌تشخیص بود و یک سکه‌شناس و صراف می‌توانست مقداری عیار طلا و نقره سکه‌ها را تشخیص می‌دهد. اما در تاریخ تکاملی پول به دوره‌ای می‌رسیم که دولت‌ها به خاطر تأمین هزینه‌های نظامی وتامین مالی کسر بودجه ، راحت‌ترین راه هارا برای کسب درآمد را در استفاده از انتشار پول اضافی به‌صورت اسکناس بدون تضمین پرداخت طلا و نقره آن دیدند(فریدمن، ۱۳۵۷).

آن‌ها به‌تدریج فهمیدند به خاطر ویژگی خاص پول می‌توانند قابلیت تبدیل را کاهش داده و درنهایت قطع کنند و هیچ مشکلی در امر پولی پیش نیاید. این امر منجر به این شد که اسکناس که تا پیش‌ازاین تنها رسید طلا و نقره بود و در حقیقت رسید پول بود و خود مستقلاً پول شود و عرف نگرش استقلالی به آن داشته باشد. لذا سؤال که اینجا ایجاد می‌شود این است (ماهیت و وظایف پول از دیدگاه اقتصاد اسلامی و اقتصاد متعارف چیست؟ ) یعنی سؤال اصلی تحقیق ما همین است که درنهایت این تحقیق ما به دنبال همین مسئله هستیم که بیابیم که اسلام و غرب دراین‌باره چه دیدگاهی دارد.

پس هدف اصلی این تحقیق آشنایی و آگاهی کامل درباره ماهیت و وظایف پول از دیدگاه نظام‌های اقتصاد اسلامی وانظام اقتصاد متعارف است که پول در سیر تحول تاریخی اقتصادی کدام ماهیت داشته بوده و کدام وظایف را انجام داده است …

لذا با در نظر داشت  مهمیت که این موضوع در اموری اقتصادی دارد در این مقاله تحقیق می‌نمایم. روش جمع‌آوری اطلاعات این مبحث را از روش کتاب‌خانه‌ای و تحلیلی تطبیقی استفاده می‌نمایم.

پیشینه تحقیق

درباره پول و وظایف اش تحقیقات و مطالعات علمی گسترده و زیادی صورت گرفته است که به‌طور خلاصه بعضی از علما اقتصاد را در اینجا نام می‌بریم محمدمهدی کرمی و محمد پورمند نبی زاده در کتاب مبانی فقهی اقتصاد اسلامی تحت عنوان نظام مالی در اسلام پول را طوری ذیل تعریف نموده است : پول وسیله‌ای است که برای تسهیل و گسترش مبادلات استفاده می‌شود و موجب تقسیم‌کار و تخصصی‌شده تولیدات می‌شود ، وظایف پول را هم به سه نکته مشخص آن اشاره‌کرده است ۱- وسیله تبادل ۲- وسیله ذخیره ارزش‌ها ۳- واحد شمارش، دکتر سید ابراهیم بیضایی در کتاب پول، ارز و بانکداری و سیاست‌های پولی و مالی خود تحت عنوان تعریف و ماهیت پول چنین تعریف می‌کند وسیله‌ای به‌عنوان پول انتخاب می‌شود که باید دارای چنان خصوصیات باشد که مردم حاضر شوند بدون توجه به اعتبار شخص ارائه‌دهنده به حیث وسیله دادوستد قبول کند وهم چنان وظیفه پول راهم به سه عنوان خلاصه کرده است وسیله تبادل ، وسیله ذخیره ارزش ، واحد شمارش توزیع داده است ، دکتر احمد مجتهد و علی حسن‌زاده در کتاب پول و بانکداری و نهادهای مالی زیر عنوان وظایف پول چنین شرح داده است : ۱- پول به‌عنوان وسیله تبادل ۲- پول به حیث وسیله ذخیره ارزش ۳- پول به حیث واحد شمارش و معیار پرداخت‌های تعویق شده قبلی ، و هم چنان خود پول را به قید همین سه خصوصیت تعریف نموده است پول وسیله‌ای است که دارای خصوصیت وسیله تبادل ، ذخیره ارزش ، واحد شمارش وسیله پرداخت‌های تعویق شده باشد پول است یعنی پول باید دارای همین خصوصیات که قبلاً تذکر داده شد باشد .دکتر یوسف فرجی در کتاب پول،ارز و بانکداری خود تحت عنوان وظایف پول چنین نوشته است پول واسطه مبادله ، پول وسیله ذخیره ارزش ، وسیله سنجش ارزش ،وسیله پرداخت‌ها و دیون و تعریف پول را هم نوشته است پول پدیده‌ای است که برای تبادل و دادوستدها استفاده می‌شود .

تاریخچه پول

درگذشته نیازهای هرکس به اساس تلاش‌های خودش مانند شکار و تولید فردی احتیاجات خود را رفع می‌کردند اما باگذشت زمان روز بروز نظر به خواهشات شکل تبادل و تعویض پیش آمد که بعضی‌ها به‌زور به دست می‌آوردند بعضی‌ها به اساس تبادل دو کالا احتیاجات اش را رفع می‌کردند اما تعویض مستقیم دو کالا هم چندان نتیجه مقنع را ندادند چون اولا واحد ارزش دقیق وجود نداشت و فقط به اساس توافق طرفین صورت می‌گرفت که این هم چندان نتیجه‌بخش نبود و بعد تبادل غیرمستقیم دو کالا شروع شد که سرآغاز پول همین است یعنی کالای مشخص من حیث وسیله تبادل در اجرا شد و این سیستم هم به اساس غیرقابل تقسیم شدن اش برای معاملات گاهی مشکل‌آفرین بود وهم چنان نگهداری آن مشکل‌زا بود ..و درنهایت منتج به کشف فلزات گران‌بها گردید طلا و نقره که باعث گسترش پیشرفت سیر اقتصاد بشر شد که این دو جنس وسیله باثبات و موردی قبول همه قرار گرفتند و این دو فلز در ابتدا هم به شکل سنتی خود استفاده می‌شدند (فرجی ،۱۳۷۷، ص ۲۱) لذا بعدها من حیث پول و واحد مشخص موردی استفاده قرار گرفت* یعنی به وجود آمدن پول واژه پول از کلمه یونانی گرفته‌شده است که (اوبولوس ) که آن سکه ایی بود برابر یک‌ششم درهم و سکه هم نام دستگاهی بود برای مهر زدن بالای پول‌ها استفاده می‌شد  قدیمی‌ترین سکه و شروع آن درسده های هفتم پیش از میلاد در کشور لیبی یعنی ترکیه امروزی ساخت و نشر شدند.

درنتیجه به اسکناس یا پول کاغذی امروزی که به تمام جهان چلش دارد اولین بار در نیمه قرن دهم میلادی در کشور چین چاپ ونشرگردید* (بیضایی،۸:۱۳۸۵)  درنهایت مشکلات تبادل که دامن‌گیر پایاپای بشر بود موجب این شد که بشر به فکر ایجاد وسیله تسهیل در دادوستد بیفتد که این تفکر مبنای سیر تحول در نظام دادوستد ایجاد کرد که ابتدا پول کالایی به وجود آمد و بعد هم سکه‌های فلزی و درنتیجه اسکناس که همان پول کاغذی و تحریری است بودجود آمد. پول در اسلام هم درهمان اوایل معمولاً از همان سکه‌های که قبل از اسلام مروج بود استفاده می‌کردند که دینار و درهم بودند همه امورات دادوستد به اساس همین دو پول بودند به شکل وزنی آن استفاده می‌کردند ، بعدها درزمان حضرت علی ^(ع)  سکه‌های اسلامی ضرب زده شد که نشانه‌های اسلامی در آن درج گردیده بود بعد آن معاویه درزمان حکومت خود سکه‌های دگری را با نشان و نام خود ضرب زد که درنهایت در زمان عبدالملک بن مروان در سال ۷۶ هجری قمری سکه‌های نقره‌ای را ضرب زد و در تمام حکمروایی اسلامی آن را نشر نمود.(حوزه علمیه قم ، ج ۳۶ ،ص ۴)

تعریف و ماهیت پول از دیدگاه اسلام   

پول پدیده‌ای است که شاید بتوان به‌خوبی صفت سهل و خوبی را در مورد تعریف اش استفاده کرد زیرا اگر بخواهیم ماهیت و اصلیت پول را به‌منظور شناساندن آن به سایرین و تشخیص ساده آن از سایر پدیده‌ها تعریف کنیم کاری است بسیار آن یعنی هر شخص عادی هم مفهوم را از پول دارد حتی کودک هم به‌اندازه سویه درک خود از پول شناسایی دارد , لذا ما می‌خواهیم که تعریف را ارائه دهیم که جامع و مکمل باشد  و همه خصوصیات و اثرات اش را دارا باشد درنهایت می‌توانیم به‌طور ذیل پول را تعریف نمایم .*( پول به تعبیر اقتصادی آن به هر نوع وسیله‌ای مبادله‌ای گفته می‌شود که از طرف عموم مردم جهت پرداخت برای خرید کالاها وبازپرداخت‌هادیون و با درنظرگرفتن وسیله ذخیره ارزش پذیرفته شود ) * (بیضایی، ۱۳۸۵ ، ص ۸)

تعریف و اصلیت پول از دیدگاه اسلام :

*پول وسیله‌ای است که بیان‌گر مالیت بوده و خصوصیات شخصی آن ازنظر عرف ملغی شده باشد یعنی درنهایت قبولیت و شناسیت عام داشته باشد ، پول به چیزی گفته می‌شود که ارزش مصرفی آن در ارزش مبادله‌ای آن باشد یعنی به این معنی که مصرف و چالش آن به اعتبار قبولی مبادله آن است* (ایروانی ، ۱۳۹۴ ، ص ۳۲- ۳۳ )

لذا بعضی از خصوصیات پول را به‌طور مختصر شرح می‌دهیم.

۱-* پول ازنظر اقتصادی ماهیت و اصلیت حقیقی ندارد یعنی پول قادر نیست به‌طور مستقیم نیازهای انسان را تأمین کند ,اما وسیله‌ای جهت مبادله و تسهیل‌کننده است* در امور برطرف ساختن احتیاجات انسانی است یعنی پول به ذات و حقیقت خود از نگاه اسلامی  کدام کالا بااعتباری نیست فقط همان ماهیت تعین ارزش شده ماقبل خود را دارد که شکل معرفی‌شده‌ای است به اساس اعتبار و پشتوانه‌اش.

۲-  *پول چون باید از طرف عموم جامعه لااقل از طرف اکثریت موردقبول قرار گیرد تا بتواند ماهیت اصلی پول را دارا شود لذا پدیده‌ای است اجتماعی که محصول نوع از عقودات اجتماعی است*پس با دقت به این نکته مهم درمیابیم که اصولاً فرایند تشکیل جوامع ضرورت استفاده از پول را به وجود آورده است و داستان پول و جامعه رابطه تنگاتنگ و ناگسستنی دارد و با تغیر ساختار جوامع شکل‌گیری پول هم تغیر می‌کند ..

وبادرنظرگرفتن رابطه بین پول و جامعه می‌توان به یکی از اشکال ذیل عمده ارائه تعریفی جامعه و مانع برای پول پی برد , و این مشکل را می‌توان از دو نظر موردی بررسی قرارداد .

۱- اولا چون شکل و به همراه آن خواص پول در طول تاریخ و همراه باسیرتکامل جوامع بشری تغیر یافته است تعریف پول نیز می‌بایستی از این تحول پیروی می‌کند اما تغیر یافتن پول که درواقع نوعی تحول درشناسایی پدیده اجتماعی است مانند تحول در پدیده اجتماعی دیگر به‌آسانی امکان‌پذیر نیست وبامشکلات زیاد و طولانی به انجام می‌رسد .

۲- ثانیاً با نگاهی به جوامع بشری نظر به سیر تحول انسانی شاهد تغییرات است که در این صورت پول هم در این تغییرات شکل و تعریف را از خود می‌گیرد و اگر بخواهیم تعریف کلی و جامع را در این شرایط ارائه نمایم بازهم‌نظر به سطوح فرهنگی اقتصادی مفاهیم متفاوت را دارد که در هر جامع با همان شاخص‌ها قابل‌قبول نیمی باشد مثلاً تعریف و مفهوم از پول در امریکا و کشورهای آفریقایی عقب‌مانده هیچ‌وقت در عین زمان مفهوم یکسان را نمی‌رساند چون تابع وضعیت اجتماعی و فرهنگی است .

۳-وسیله‌ای که به‌عنوان پول انتخاب می‌شود باید دارای چنان خصوصیات باشد که مردم حاضرشوند آن را بدون توجه به درجه اعتباری فرد ارائه دهند و در همه امورات دادوستد باید قبول بدون چون‌وچرا باشد که این خصوصیت پول شکل قبولیت است *.۱،۲،۳(بیضایی ۱۳۸۵، ص ۸- ۱۱ ) پس این خصوصیات ایجاب می‌کند که یاارزش مبادلاتی پول ناشی از اعتبار پوشیده در درون خود پول است که در این حالت به پول حالت کالای گفته می‌شود که پس برمی‌گردیم به آن شرایط قبل و یا به اساس اعتبارات اجتماعی شکل‌گیری اعتباری پول صورت می‌گیرد که آن را پول اعتباری می‌نامیم یعنی درنتیجه واضع شد بین پول اعتباری و پول کالای .

انواع پول

در قسمت‌های قبلی در رابطه به پول و انواع آن‌ها بسیارکم تأکید داشتیم اما اینجا ایجاب می‌کند که باید پول را به‌طوری مکمل شرح داد البته باگذشت و رشد روزافزون تجارت و اقتصاد به انواع پول زیادی آمده است مثلاً پول الکترونیکی که یکی از پول‌های جدید است که وارد زمره پول شده است لذا ما در اینجا به انواع و اقسام پول توضیح می‌دهیم .

1. پول کالایی: پول کالایی به پول گفته می‌شود که ارزش مبادلاتی آن به‌عنوان پول برابر ارزش جنسی آن در رابطه مستقیم با سایر کالاها و خدمات باشد , به عبارت دگردراین نوع پول ارزش حقیقی پول کاملاً داخل آن موجود است به همین دلیل است که این پول را Full- bodied- money هم یعنی به‌طور مکمل ارزش حقیقی‌اش درون اش نهفته است .(بیضایی ،۱۳۸۵ ، ص ۱۷)
2. پول اعتباری : خصوصیت اصلی این پول در شرایط امروز که استفاده می‌شود و شاید همه معاملات تجاری وداد ستد ها است این‌که به اساس ارزش اسمی و یا آن ارزش که برای آن قبلاً تعین شده است وارزش ذاتی ندارد…مثلاً بانکنوت ها .. (همان منبع ، ص ۱۶)

که این دسته پول به دو بخش تقسیم‌شده است که هریک این عین چلیش را دارا است فقط به اساس نوعیت شکل‌دهی خود فرق می‌کند , که همین پول نقدی به شکل اسکناس و مسکوک ( سکه‌های فلزی) است .

1. پول کاغذی : هم عبارت از همان پول یا وسیله تبادل است که به شکل کاغذی است وارزش اسمی دارد یعنی فقط مشخص بروی آن مقدار ارزشی آن نوشته‌شده است .
2. پول فلزی : و یا همان سکه‌های فلزی است که از فلزات است که بعضی‌هایش هم ارزش ذاتی وهم ارزش اسمی دارد و بعضاً تنها ارزش اسمی دارد.
3.  پول دفتری یا تحریری : هدف از پول تحریری عبارت از آن نوع مطالبات اقتصادی است که صاحبان آن هر موقع می‌تواند به اعتبار آن خریدوفروش کند و یا خودش را به پول نقد تبدیل کند که این پول توانایی هردویش را دارا است مثلاً چک‌ها و اوراق بهادار که صاحبانش هر موقع به تبدیل نقدینگی و تبادل مستقیم آن به‌نقد است.۳ ، ۴ ، ۵ ،( ایروانی ، ۱۳۹۴ ، ص ۲۱ )
4. مطالبات نزدیک به پول (شبه پول) : درکل تمام موجودی‌ها نزد بانگ‌ها که از مردم است در حقیقت سند آن شکل شبه پول است یعنی همان اوراق تأییدی وبهادارآن در حقیقت شکل پول را دارا است که به‌اتفاق اکثر اقتصاد آن‌ها موردی قبول است که هم چنان به شکل عملی در شرایط فعلی رول پول را بازی می‌کند.
5. پول الکترونیکی : پول الکترونیکی عبارت از همان محصولاتی اعتباری بانکی است که بروی قطعه الکترونیکی همانند تراشه کارت و یا حافظه کپی وتر به‌صورت الکترونیکی ذخیره می‌گردد.
6. در حقیقت پول الکترونیکی یک میکانیزم پرداخت اعتباری ارزش‌ها است که به شکل اعتبار الکترونیکی دادوستد می‌شود. ۶ ، ۷ (همان منبع ، ص ۲۲)

ویژگی‌های پول الکترونیکی

• ارزش بر روی قطعه و یا وسیله الکترونیکی و به‌صورت الکترونیکی ذخیره می‌شود .
• ارزش موجود در کارت‌ها ویاماشین ها الکترونیکی به چند طریق به‌صورت الکترونیکی قابل دادوستد است.
• قابلیت انتقال پول محدود به معاملاتی است که سابقه آن‌ها ثبت و ضبط‌شده باشد .
• صادرکننده پول الکترونیکی مهم‌ترین شخص در این میان است ودرحالیکه اپراتور شبکه تنها ارائه‌کننده خدمات است ودرامور دادوستد کنترل از چگونگی پول دارد.
• موانع فنی و اشتباهات انسانی می‌تواند اجرایی معاملات را مشکل ویاغیرممکن می‌سازد درصورتی‌که دردگرپول‌ها چنین نیست یعنی در دگر پول‌ها عملاً معامله انجام می‌گردد.( بیضایی، ۱۳۸۵: ۲۱).

تقاضای پول

یکی از مهم‌ترین موضوعات در رابطه با پول همان تقاضای پول است زیرا اگرچه پول انواع منفعت هارا دارد اما نگهداری آن با هزینه فرصت همراه است به همین دلیل است که افراد سعی می‌کند حداقل پول رادرکوتاه مدت نزد خود نگهداری کند ،جان مینارد کینز Keynes اقتصاددان انگلیسی در رابطه به نگهداری و تقاضای  پول نزد افراد سه دلیل را بیان نموده است که طبق ذیل شرح می‌دهیم.)مجتهد ، حسین زاده ، ۱۳۸۴ ، ص ۹۲ )

۱-انگیزه معاملاتی

انگیزه معاملاتی یکی از مهم‌ترین انگیزه‌های نگهداری پول است مصرف‌کنندگان ,تاجران و فعالان اقتصادی از این حجت پول را نگهداری می‌کند که پرداخت بابت معاملات جاری خود را تسهیل دهد.)قجر ، ۱۳۹۱ ، ص ۲۸ )  یعنی اگر از این باره در نظر بگریم که نقدینگی به سرمایه فقط به اساس تبادل است لذا پول نقدترین دارایی است که بدون تأخر زمان به‌نقد تبدیل است وتوان خریدوفروش را دارد درنتیجه گفته می‌توانیم که همه اشخاص به خاطر معاملات روزمره خود از پول استفاده می‌کند به همین جهت پول نقد را نزد خود نگاه می‌کند.

۲-انگیزه احتیاطی

برخی هزینه‌های که شخص دارد قابل پیش‌بینی است . در این صورت تقاضای پول جهت معاملات نیز قابل پیش‌بینی است یعنی در حقیقت پاسخ برای معاملات نرمال و درست است , درحالی‌که ممکن است برای شخص مصارف پیش آید که غیرقابل‌پیش‌بینی باشد تقاضای پول برای پاسخگویی به معاملات غیرقابل‌پیش‌بینی را تقاضای احتیاطی برای پول می‌نامد به‌طور مثال خرابی و تصادف ناگهانی اتومبیل ,مریضی ,از دست دادن وظیفه یعنی بیکار شدن یعنی درنهایت کارهای که به‌طور تصادفی شامل مصرف شود و قبل از قبل معلوم نباشد به شکل ناگهانی شامل مصرف شود.(قجر ، ۱۳۹۱ ، ص ۲۹)

۳-انگیزه سفته‌بازی

آخرین انگیزه که کینزدرتقاضای پول قائل است ,تقاضای سفته‌بازی است . درآمد افرادمعمولا بیشتر از تقاضای پول افراد بابت تقاضای معاملاتی است . پس در چنین شرایطی افراد می‌تواند مازاد را به‌صورت پول و یا دارایی‌های نقد شده نگهداری کنند , اگر چنانچه دارندگان یک چنین مازادی را پیش‌بینی نماید که در آینده نزدیک قیمت اوراق قرضه کاهش میاید , ترجیع می‌دهد که بهای دارای پول نقد نگه‌داری کنند تا به‌سرعت بتوانند برای خرید اوراق قرضه اقدام کند تاازتفاوت قیمت آن سود به دست بیاورد بنا به نظرکینز دلیل تقاضای سفته‌بازی پول , پیش‌بینی کاهش ورقه‌های قرضه در آینده است به‌عبارت‌دیگر دلیل اصلی نگهداری پول ازنظر کینز جلوگیری از امکان زیان سرمایه در آینده است , یعنی در حقیقت زمان که مردم احساس می‌کند که اوراق بهادار در آینده قیمت اش بالا می‌رود هم پول نقد اش را تبدیل به اوراق می‌کند در صورت که قیمت‌های اوراق بالا برود واحاس بر آن شود که در آینده قیمت‌ها پایین می‌آید همه اوراق را به‌نقد تبدیل می‌کند یعنی در حقیقت کار و نفع از پول است که به اساس نوسانات اوراق تبادل می‌کند .. .(قجر،دیوشلی  ،۱۳۹۱،ص ۲۹-۳۰ )

عرضه پول

 همان‌طوری که مقدار پول که در دست مردم است دریک اقتصاد عرضه پول و یا حجم پول می‌نامد و در اقتصادی که از پول کالایی استفاده می‌کند عرضه پول برابر است بامقدارکالای موجود در آن اقتصاد , و در اقتصادی که از پول اعتباری استفاده می‌کند مانند اکثر اقتصادهای فعلی دولت عرضه پول را به دوش دارد و طبق قانون نشروچاپ اسکناس کنترل و نظارت می‌کند و این نشر و چاپ اسکناس‌ها فقط انحصار بانک مرکزی هر کشور است که این پروسه جدا توسط بانک مرکزی نظارت می‌گردد.( مجتهد ، حسن‌زاده ، ۱۳۸۴ ،ص ۴۲ )

سیاست‌های پولی  

یکی از مهم‌ترین کارهای در رابطه به پول در بانک مرکزی سیاست پولی است که بانک باید شرایط را به‌طور دقیق زیر نظر داشته باشد که چه باید بکند یعنی آیا در کدام وقت سیاست پولی انبساطی  ودرکدام وقت سیاست پولی انقباضی را تعین و تطبیق کند و یا به آن سیاست که اعتدال سیاست انقباضی و سیاست انبساطی است ادامه و ارائه دهد درنهایت می‌توان گفت ( سیاست پولی به هر سیاست که تغیر در حجم پول در بازار پول شود به سیاست پولی اطلاق می‌گردد).(فراهانی فرد، ۱۳۷۸ ،ص ۴۸)

لذا بانک مرکزی باید کدام سیاست را در پیش گیرد؟ پاسخ این سؤال را نظر به پژوهیش های علمی طوری بیان می‌نمایم که باید بانک مرکزی شرایط حال و آینده وضعیت پولی را خوب درک و پیش‌بینی نماید و بعد نظر به تحلیل وضعیت بازار پول سیاست را ارائه نماید که بهترین جوابگو آن شرایط باشد وهم باید بداند که آن سیاست مالی که عملی می‌کند که چقدر اهداف نهایی‌اش کارساز است , ازجمله اهداف که معمولاً در این موارد در نظر گرفته می‌شود از قبیل سطح قیمت‌ها ,میزان تولید و اشتغال و با تأخیر زمانی قابل‌توجه ای تحت تأثیر سیاست پولی قرار می‌گیرد و البته بانک مرکزی سیاست‌های را که در پیش می‌گیرد بادرنظر گرفتن شاخص‌های مشخص مثلاً ایجاد تعادل قیمت‌ها … که ارزیابی سیاست‌ها هم معمولاً توسط این شاخص‌ها سنجیده می‌شود… و همیشه سیاست‌های پولی به دو نوع اعمال می‌گردد که انبساطی و انقباضی هستند.

۱-سیاست پولی انبساطی

سیاست پولی انبساطی سیاست‌های پولی را میگویند که باعث افزایش حجم پول در بازار پول شود که این سیاست‌ها معمولاً در اوقات وضع می‌گردد که بازار شکل رکودی را داشته باشد یعنی میزان پول در بازار کم باشد که معمولاً انجام یارانه‌ها ،سوبسید … است که از این طریق پولی بیشتری به بازار عرضه می‌نماید تا رکودی که در بازار موجود است مهار شود خلاصه سیاست انبساطی برای مبارزه با رکود معمولاً وضع می‌گردد. (رحمانی ، ۱۳۸۰ ، ص ۱۸۲)

۲-سیاست پولی انقباضی

سیاست پولی انقباضی سیاست‌های را گفت که باعث کم شدن حجم پول در بازار می‌گردد یعنی در حقیقت بانک مرکزی سیاست را اعمال می‌کند که از طریق این سیاست پول را از بازار جمع‌آوری می‌کند که در حقیقت اهداف اصلی این ساست کم کردن میزان حجم پول از بازار است … نکته : این سیاست معمولاً زمانی اعمال می‌گردد که در بازار تورم باشد یعنی در حقیقت برای از بین بردن تورم این سیاست را اعمال می‌کند ، نکته : سیاست انقباضی در شرایط اعمال می‌گردد که جامعه دچار حالات تورم وباشکاف تورمی باشد بانک مرکزی از طریق اعمال این سیاست یعنی در این صورت از طریق ابزارهای این سیاست مانند نشر اوراق قرضه به بازار و بلند بردن مالیات … می‌تواند پول را از بازار جمع‌آوری نمایند یعنی حجم پول از حالت قبل اش کم شود یعنی حجم پول کاهیش میابد.(رحمانی ، ۱۳۸۰ ، ص ۱۸۵ – 186)

روش‌های اندازه‌گیری پول

قسمی که قبلاً تذکر داده شد تعریف واحد پول بین علما اقتصاد وجود ندارد وبعدا ما هم‌نظر به پژوهیش های علمی و استنباط‌ها تعریف خلاصه و جامع را تذکر دادیم ، بعد پول دریک اقتصاد پولی چهار وظیفه اساسی را دارا است که هرکدام وظایف با درجات مختلف پاسخ گوی فعالیت‌های اقتصادی است و پول درنهایت یکی از دارایی‌های مالی است و لذا برای برآوردن وظایف از بالاترین درجه‌های والای  برخوردار است پس به همین اساس لازم است که دارایی‌های پولی و غیر پولی ازهم تفکیک شود خلاصه موضوع برای تعاریف جامع پولی چهار روش وجود دارد که هریک آن‌ها را به‌طور خلاصه می‌توان شرح داد، یک روش معاملاتی که مرسوم به همان روش دادوستدها است که با اساس پول داد و گرفت می‌شود یعنی در حقیقت همان مقدار پولی که در بین مردم همه معاملات را راه‌اندازی می‌کند دوم روش شیکاگو که معروف به روش نقدینگی است که تأکید پول به حیث یک وسیله ذخیره ارزش است فقط هدف نهایی این روش همین قدرت ذخیره ارزش است ، سوم روش گورلو است که همه جانشین‌های نزدیک به پول را به‌عنوان پول و وسیله دادوستد تلقی می‌کند که معمولاً این روش را روش شبه پول هم می‌نامد ، روش چهارم دی وتریا ( روش اقتصادی) و این‌یکی از روش‌های جدید است که اصل این روش طوری است که همه کالاها به اساس وزن و تحلیلی اقتصادی است یعنی تحلیل این موضوع به اساس مطلوبیت انواع دارایی‌ها است ، تفاوت اساسی این روش با روش‌های دگر که سه روش قبل به اساس حساب داری است اما این حساب به اساس شاخص‌های رفتاری مردم است.(قجر ، ۱۳۹۱ ، ص ۳۳)

نظارت و کنترل پول از دیدگاه اسلام

طوری که قبلاً در رابطه با پول در همه موارد اش بحث کردیم اکنون می‌خواهیم بدانیم که مسئولیت نشروکنترل ، نظارت بر پول را از دیدگاه دین مقدس اسلام کدام ارگان‌ها دارد؟  پس درباره کنترل و نظارت پول که بسیار یک اصل ضروری و لازم است از چاپ و نشر الی ساختار و نظارت آن‌همه این موارد به دوش بانک مرکزی است یعنی بانک مرکزی در قبال چاپ ،نشر ، میزان حجم پول در بازار پول ،حق الضرب سکه ودرصورت عدم توازن حجم پول در بازار اعمال سیاست‌های پولی ( سیاست انبساطی ، سیاست انقباضی)

یعنی به‌طور خلاصه همه فعالیت‌ها و سیاست‌ها در قبال پول مسئولیت بانک مرکزی هر کشور می‌گردد ،و دولت بانک مرکزی همه جنبه و اموری پولی وبودیجوی را به‌طور انحصار بدوش دارد ، و بانک مرکزی همیشه در تلاش حفظ تعادل بازار پول است ودرصورت کمبود پول در بازار از طریقه‌های نشر پول ، یارانه‌ها ، بلند بردن مصارف ،اندازه پول را در بازار زیاد می‌نماید وهم چنان در حالات که پول زیاد(تورم) در بازار باشد در این صورت از طریقه‌های زیاد نمودن مالیه ، نشر اوراق بهادار … اعمال می‌کند تا توازن و تراز بازار پولی را در تعادل نگه دارد.( جی فرای ،۱۳۹۰، ص ۵۰۹- ۵۱۰)

وظایف پول از دیدگاه اسلام

وسیله مبادله

قبلاً وسیله مبادله کالا له کالا صورت می‌گرفت که دشواری‌های زیادی داشتند خصوصاً در تطبیق مقدار ارزش کالاهای متفاوت بعداً استفاده از پول به حیث وسیله تبادل و دادوستد همه این مشکلات برطرف شد یعنی درنهایت پول دارای ارزش مبادلوی است که همین قابلیت پول جلوگیری از مشکلات سیستم بارتری ( تبادل جنس به جنس ) صورت گرفت.

واحد شمارش سرمایه و ثروت(standard of value unite of accounting )

قبل از پیدایش پول بعضی از کالاها واحد شمارش ثروت بودند که مشکلات زیادی در قبال داشتند مانند حجم بیشتر آن کالا و نگهداری آن تا اینکه پول به وجود آمد همه این مشکلات زدوده شد یعنی پول معیار سنجش واحد ارزش‌ها شد که ازیک‌طرف معیار مشخص و از طرف دوم وسیله بادوام و شناخته‌شده وارد شمارش ارزش شد که این درنهایت یک سهولت خوب ایجاد شد جهت شمارش نمودن ارزش‌ها.

وسیله ذخیره ارزش (store of value )

کالاهایی که در ابتدا وسیله مبادله قرار گرفتند به دلیل فاسدشدن درگذر زمان ونیز حجم بالا نمی‌دانستند وسیله‌ای ذخیره ارزش به‌ویژه درازمدت باشد . لذا کالاهای همچون خانه ،زمین نیز اگرچه در شرایط تورمی ارزش ذخیره‌ای بهتری از پول دارد ، اما قدرت نقدینگی و خاصیت مبادله‌ای آن در شرایط ضروری کم است پس پول همه این مشکلات را به اساس قدرت ذخیره ارزش خود از بین برد یعنی پول به اساس همان ارزش تعین شده اسمی و ذاتی وهم چنان پشتوانه‌ای ارزشی آن به‌عنوان وسیله ذخیره ارزش قبول شد (ایروانی ، ۱۳۹۴ ،ص ۲۸ ) وسیله ذخیره ارزش پول را درنهایت چنین نتیجه می‌گیریم که پول به اساس ارزش تعین شده خود می‌تواند ارزش‌ها را ذخیره کند و در اوقات ضرورت تبادل صورت گیرد.

وسیله برای پرداخت‌های مختلف (standard of deferent payment )

پول امکان می‌دهد تا با تعین واحدی برای پرداخت‌های آتی ، زمینه توسعه اعتباری ( قرض دادن ) فراهم شود ، در اقتصاد سرمایه‌داری امروزه ادعا می‌شود که پول به‌علاوه وظایف قدیمی خود ، نقش‌های مستقیم و غیرمستقیم دگری نیز دارد مانند عامل تنظیم‌کننده فعالیت‌های اقتصادی و عامل توزیع مجدد درآمدها را ایفا می‌کند که به‌نوبه خود در اقتصاد از اهمیت خوبی برخوردار است.(مجتهد، حسن‌زاده ، ۱۳۸۴، ص ۱۳ – 16 )

خصوصیات یک پول خوب (specification one good money)

• قابل‌حمل و نقل در همه‌جا و دارای حجم کم
• بادوام بودن یعنی مدت دوره استهلاک آن کم باشد .
• قابلیت تقسیم‌پذیری را داشته باشد یعنی به این معنی که واحدهای کوچک هم داشته باشد.
• یکسان و متحدالشکل باشد یعنی تفاوت بین اسکناس‌ها هم واحد نباشد.
• قابلیت تشخیص و شناسایی‌اش به‌آسانی صورت بگیرد.
• مقبول و عام باشد یعنی شکل ظاهری‌اش نسبتاً زیبا باشد و عام فهم باشد.

نظر اقتصاد متعارف درباره ماهیت پول

زمانی که بحث از ماهیت پول می‌شود در پی پرسش می‌شویم که باید آن را پاسخ دهیم و سؤال این است که پول از کجا سرچشمه می‌گیرد.

پاسخ میتالیست ها این است که ارزش پول کالایی از ارزش کالایی که به‌عنوان واسطه مبادله به کار می‌رود می‌آید. اگر این پول سکه و طلا ، نقره باشد. ارزش این پول به ارزش طلا و نقره در بازار برمی‌گردد و اگر این پول یا اسکناس در جریان باشد ارزش آن به ارزش ذاتی فلز پشتوانه وابسته است. (Canadian economics foundation , 1994, page , 38)

وظایف پول ازنظر میتالیزم

وظایف پول ازنظر مکتب میتالیزم همان سه وظیفه اصلی پول است که در جریان انداختن محرکه دادوستد اقتصادی ، تبادل و سنجش ارزش کالاها است.(knapp 1924) .

دیدگاه چارتالیزم درباره ماهیت و وظایف پول

اصطلاح چارتا و هم تکیت به معنایی فرمان گرا برای این نظریه به‌کاربرده است. زیرا پول در این مکتب به‌فرمان و امر دولت به وجود می‌آید ، اساس این نظریه این است که پول یک رابطه و ارتباط اجتماعی مستقل از هر ماده‌ای است که پول در قالب آن نمود پیدا می‌کند. در این نظریه پول یک مطالبه و یا اعتبار برای بستانکار است که به‌وسیله ارتباط اجتماعی تأسیس‌شده است. و آنچه هدف مردم است تصفیه تعهدات بدهی‌شان باشد. (faure, 2013، ص، ۲۸- ۳۰)

و هم چنان تأکید براین است که ارزش‌گذاری پول هم برمبنایی قدرت اقتصادی و سیاسی هر کشور شکل می‌گیرد.هم چنان هدف از ازدیاد و کسر حجم پول در بازاری پول عبارت از کنترل و نگه‌داشتن پول به مارکیت به‌اندازه معیار درخواست بازار است که معمولاً به اساس سیاست‌ها انبساطی وانقباظی پول ارائه می‌گردد و در قسمت وظیفه پول هم بر سه نکته عمومی که معمولاً پول همان وظایف را اجرا می‌کند وظایف اصلی و اساسی می‌داند که عبارت است از وسیله تبادل، واحد ارزش ، وسیله ذخیره ارزش. (قجر ، ۱۳۹۱ ، ص ۲۶ )

جمع‌بندی نتیجه‌گیری

پول به‌مانند سایر تعریفات که کردیم می‌توانیم بگویم که پول عبارت از وسیله و یا پدیده‌ای است که هر چیزی که به ازای کالاها و خدمات و یا بازپرداخت بدهی‌ها موردقبول همه مردم قرار بگیرد عبارت از پول است ،توانایی ذخیره ارزش ، واحد شمارش ثروت‌ها ، وسیله دادوستد را دارا باشد به آن پول گفته می‌توانیم.

از لحاظ پیشینه تاریخی پول در صدر اسلام هم از همان پول‌های مروج قبلی که درهم و دینار بودند به شکل سنتی آن به اساس وزن در معاملات استفاده می‌کردند ، بعد در زمان خلافت حضرت امیرالمؤمنین علی علیه سلام اولین سکه‌های اسلامی که نشانه‌های اسلامی در آن درج گردیده بود ضرب زده شد که این هم یک نوع رشد اساسات اقتصاد اسلامی بود.

وظایف پول از دیدگاه اقتصاد متعارف که اعتقاد به همان وظایف مروج پول است که تأکید به آن‌ها نموده لذا نتیجه می‌گریم پول وسیله تبادل است ، کارکرد پول وسیله ذخیره ارزش است ، پول را من حیث واحد شمارش هم قبول‌شده است و چنان پول را به حیث وسیله پرداخت‌های دیون هم می‌توانیم قبول کنیم درنهایت از می‌توانیم بگویم که وظایف اساسی پول از دیدگاه اقتصاددان‌های غرب همین وسیله تبادل ، وسیله ذخیره ارزش‌های، وسیله واحد شمارش و پرداخت‌های بدهی‌ها است

دیدگاه اسلام درباره پول و کارکردگی آن را هم می‌توان چنین نتیجه گرفت که اسلام در همه امورات که اقتصاد متعارف تعاریف نموده است تا می‌نماید و چنین تعریف می‌نماید پول وسیله و یا پدیده‌ای است که در دادوستدها موردی قبول مردم بوده و از آن استفاده نماید ، که سه وظیفه اساسی را هم اجرا نماید وسیله ذخیره ارزش ، وسیله تبادل ، واحد ارزش این موارد مربوط به وظایف پول است .

 مفهوم پول و وظایف که قبلاً یک تعداد کارکردهای سنتی داشت که به‌واسطه اش اجرا می‌گردید ، اما فعلاً نظر به پیشرفت‌های اقتصادی جهان مدرن یک مفهوم کلی‌تر را نسبت به قبل به خود گرفته است و هم چنان وظیفه‌های جدیدی شامل گردیده است ، پول ضمن اجرت کارکرد مختلف پول را می‌توان گفت که وسیله تأدیه پرداخت‌های که قبلاً تعویق و پرداخته نشده است وهم چنان به اساس گردش اعتباری خود می‌تواند شدت‌جریان نقدینگی را بیشتر نماید که این نتیجه استفاده مدرن‌تری از پول است در حقیقت حضوری ظاهری پول نیست فقط حالت اعتباری آن باعث افزایش نقدینگی می‌گردد.

لذا اسلام مقدس هم در رابطه به کارکردگی و حجم آن در بازاری پولی  در شرایط اعتدال بودن اش تأکید نموده است ، ارشاداتی از امام صادق علیه سلام چنین است که اگر هم‌زمان همه معادن طلا و نقره بهره گرفته شود ارزش و کارکرد که فعلاً این فلزات دارد از بین می‌رود و بعد مردم من حیث وسیله تبادل استفاده نمی‌کند بعد به این نتیجه می‌رسیم که اسلام هم در رابطه به‌اعتدال بازاری پول تأکید نموده و باید این روال کنترل و نگهداری گردد. درنهایت این تحقیق به این نتیجه می‌رسیم که دیدگاه نظام اقتصاد اسلامی و اقتصاد متعارف درباره ماهیت پول تفاوت دارد اما درباره وظایف پول اتفاق‌نظر دارد.

پیشنهاد‌ها

۱ – در ماهیت و تعریف پول در حقیقت در اقتصاد متعارف و اسلام یک اصول و روش را بیان نموده بود لذا پول از جنبه اسلامی خود باید طبق یک چارچوب اسلامی آن مشخص گردد.

۲ – شکل نقدینگی پول که دقیقاً متأثر از سرعت جریان حرکت پول است باید در نشر و عرضه پول مطابق به پشتوانه حقیقی آن عرضه گردد چون از یک‌سو باعث افزایش نقدینگی از سوی دگر حجم پول در بازار بیشتر می‌شود که خودش عامل تورم می‌شود.

۳ – در رابطه به کنترل حجم پول باید سیاست پولی انقباضی را  طوری اعمال کند که سیکل (جریان پولی ) در بازار پولی به حد اعتدال گردد نه آنکه از مقدار لازم بازار کمتر شود.

۴ – پول‌های نقد که در دست مردم و سرمایه‌گذاران است جریان نقدینگی آن به شکلی صورت بگیرد که از مقدار پشتوانه مشخص آن بیرون نگردد که باعث اضافه عرضه پول در بازار می‌گردد.

۵ – پشتوانه پول که در شرایط فعلی بیشتر رایج گردیده است سکوک و پول که در دست مردم است که به اساس جریان پولی به وجود می‌آید که این در نوع خود یک پشتوانه‌ای ضعیف است و هم‌چنین با تکرار این عمل ایجاد پول بدون پشتوانه می‌گردد لذا باید از جریان نقدینگی پول کنترل جدی صورت بگیرد گرنه باعث تورم خفیف در بازار پول می‌گردد.

۶ – لذا کسانی که در آینده می‌خواهد درباره پول و وظایف آن پژوهیش نمایند باید مودل ها و فرضیه‌های خود را با در نظر گرفتن سیر سریع پیشرفت‌های اقتصادی روز همگام تحقیق نمایند چو آن کارکرد سنتی که پول قبلاً اجرا می‌کرد در شرایط فعلی بیشتر گردیده است پس در زمان‌های بعدی از این بیشتر خواهد بود.

منابع و ماخذ:

۱ – ایروانی، جواد. ۱۳۹۴ ، پول و بانکداری اسلامی ، انتشارات ، دانشگاه علوم اسلامی رضوی ، چاپ اول .

۲ – کرمی ، محمدمهدی و نبی زاده ، محمد پورمند ، سال ۱۳۹۳ ، مبانی فقهی اقتصاد اسلامی ، انتشارات ، سمت ، چاپ ، سیزدهم .

۳ – پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ، سال ۱۳۹۳ ، مبانی اقتصاد اسلامی ، انتشارات ، سمت ، چاپ هشتم خزان سال ۱۳۹۳٫

۴ – قجر ، محمد و سری دیوشلی ، ابراهیم ، سال ۱۳۹۱ ، پول ارز و بانکداری  ، انتشارات ، فرشید ، سال چاپ ۱۳۹۱ .

۵ – موسویان ، سید عباس و میثمی ، حسین ، سال ۱۳۹۴ ، بانکداری اسلامی مبانی نظری – تجارب عملی ، انتشارات ، پژوهشکده پولی وبانکی ، چاپ ۱۳۹۴ .

۶ – بیضایی ، سید ابراهیم ، سال ۱۳۸۵ ، پول ، ارز و بانکداری و سیاست‌های پولی و مالی ، انتشارات ، نور علم ، سال چاپ ، ۱۳۸۵ .

۷ – مجتهد ، احمد و حسن‌زاده ، علی ، سال ۱۳۸۴ ، پول و بانکداری و نهادهای مالی ، انتشارات ، پژوهشگاه پولی وبانکی ، سال چاپ ، ۱۳۸۴ .

۸ – قجر ، محمد و حاضر ، منوچهر و بندازی ، مهر داد ، سال ، ۱۳۹۴ ، بازار پول و سرمایه ، انتشارات ، هوشمند تدبیر ، چاپ هفتم سال ۱۳۹۴ .

۹ – جمشیدی ، سعید ، سال ۱۳۷۹ ، بانکداری اسلامی ، انتشارات ، شکوه اندیشه ، چاپ اول سال ۱۳۷۹ .

۱۰ – فراهانی فرد ، سعید ، سال ، ۱۳۷۸ ، سیاست‌های پولی در بانکداری بدون ربا ، انتشارات ، پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی ، چاپ اول سال ۱۳۷۸ .

۱۱ – لوی بنیس ، عبدالله رحیم ، سال ، ۱۳۹۳ ، جایگاه بانکداری اسلامی و صنعت لیزینگ در توسعه اقتصادی ، انتشارات ، موسسه کتاب مهربان نشر ، چاپ بهار سال ۱۳۹۳ .

۱۲ – رحمانی ، تیمور ، سال ، ۱۳۸۰ ، اقتصاد کلان ، انتشارات ، برادران ، چاپ سال ۱۳۸۰ ، جلد ، اول .

۱۳ – فرجی ، یوسف ، سال ۱۳۷۷ ، پول ارز و بانکداری ، انتشارات ، موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی ، چاپ سال ۱۳۷۷ .

۱۴ – حوزه علمیه قم ، دفتر تلیغات ، سال   ، فقه ، جلد ۳۶ .

۱۵ – یوسفی، احمد علی (۱۳۷۷) ماهیت پول، پژوهشگاه فرهنگ اسلامی  ،قم .

۱۶ –  www..wikifeqh.ir 

English    References

1. John and Monadjemi ، Mehdi (2015) Money and monetary   policy in an open economy ، bookboon.
2. Jagdis (2008)   Monetary Economics ، London University.
3. Canadian foundation for economic education, money and function of money in , Toronto (1994)
4. Y, Aksoy, Monetary economic, (2015) London, university of London.
5. Faure, DR. AP, Money creation, (20013), Sweden, Linkoping University

انتهای پیام/