اقتصاد مقاومتی را نباید با عناوین تاب‌آوری و انعطاف‌پذیری برابر دانست

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه، متن زیر بخش اول از مقاله اقتصاد مقاومتی و اقتصاد اسلامی نوشته محمد جواد توکلی استادیار گروه اقتصاد موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) است که در ادامه می آید:

در دهه اخیر شاهد تشدید تحریم‌های اقتصادی علیه جمهوری اسلامی ایران بوده است. در این فضا، حضرت آیه‌ الله خامنه‌ای ایده اقتصاد مقاومتی را برای اولین بار در شهریور ۱۳۸۹ (۲۰۱۰) مطرح نمودند. در ادامه سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی در بهمن‌ماه ۱۳۹۲ (۲۰۱۴) ابلاغ شد (سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی, ۱۳۹۲).  این سیاست‌ها به عنوان یکی از اسناد بالادستی برنامه‌های توسعه کشور نیز قلمداد شده است.

همزمان با طرح ایده اقتصاد مقاومتی، تلاشی نظری برای تبیین ابعاد این مفهوم آغاز شد و کتاب‌ها و مقالات متعددی در این زمینه به رشته تحریر درآمده است (عبدالملکی, ۱۳۹۳; توکلی, ۱۳۹۶; یوسفی, ۱۳۹۵; یوسفی, ۱۳۹۶; پیغامی, ۱۳۹۵; سیف, ۱۳۹۱). در این میان یکی از ابهامات موجود مشخص نبودن رابطه دقیق میان اقتصاد مقاومتی و اقتصاد اسلامی است. در لابلای ادبیات اقتصاد مقاومتی به نکاتی در این زمینه اشاره شده است(میرمعزی، ۱۳۹۱). به طور نمونه، برخی اقتصاد مقاومتی را به عنوان الگویی خاص از نظام اقتصادی اسلام در شرایط کنونی قلمداد کرده‌اند. در برخی آثار نیز اقتصاد مقاومتی به عنوان یک اندیشه اسلامی و زیر بخشی از ادبیات اقتصاد اسلامی معرفی شده است (توکلی، ۱۳۹۵، ۱۳۹۶الف).

در این مقاله با استفاده از روش تحلیلی به بررسی رابطه بین اقتصاد مقاومتی و اقتصاد اسلامی می‌پردازیم. در این بحث تلاش می‌شود رابطه این مفاهیم با برخی دیگر از مفاهیم مرتبط همانند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت بررسی شود. در ادامه ابتدا برداشت‌های متفاوت از اقتصاد مقاومتی ارائه می‌شود. در ادامه بین دو بعد مفهومی اقتصاد مقاومتی (بعد اندیشه‌ای و عینی) تفکیک می‌شود. ادامه مقاله به نسبت‌سنجی اقتصاد مقاومتی و اسلامی، تعریف اقتصاد مقاومتی، بیان زیرنظریه‌های اقتصاد مقاومتی، تحلیل رابطه نظریه اقتصاد مقاومتی با سایر نظریات اقتصاد اسلامی و همچنین نظریه‌های بدیل آن اختصاص دارد.

اقتصاد مقاومتی هرچند در بعضی از راهبردها و سیاست ها مشابه با مفهوم انعطاف پذیری و فنریت اقتصادی است؛ اما برخلاف فنریت اقتصادی، اقتصاد مقاومتی در بستر اندیشه اقتصاد اسلامی معرفی شده و نباید آن را در مورد رویکردهای مقاوم سازی غیراسلامی که با عناوینی همچون تاب‌آوری و انعطاف پذیری معرفی شده، به کار برد

برداشت‌های متفاوت از اقتصاد مقاومتی

پس از معرفی اندیشه اقتصاد مقاومتی از سوی آیه الله خامنه‌ای، برداشت‌های متفاوتی از این مفهوم ارائه شده است. در ادامه به نقد و بررسی برخی از مهم‌ترین برداشت‌های مطرح شده از اقتصاد مقاومتی می‌پردازیم.

شکل۱: برداشت‌های متفاوت از اقتصاد مقاومتی

 الف) اقتصاد مقاومتی به مثابه مدل اختصاصی نظام اقتصادی اسلام در شرایط خاص: میرمعزی (۱۳۹۱)، اقتصاد مقاومتی را به عنوان شکلی خاص از نظام اقتصادی اسلام قلمداد می‌کند که «در وضعیت تهدید و فشار اقتصادی دشمن پدید می‌آید»(میر معزی، ۱۳۹۱، ص ۵۳). به نظر ایشان، اگر منظور آیه الله خامنه‌ای  از اقتصاد مقاومتی کلیت نظام اقتصادی اسلام بود، «وجهی نداشت که به جای تاکید بر تحقق نظام اقتصادی اسلام و بیان ویژگی‌های آن از اصطلاح اقتصاد مقاومتی استفاده کرده و بر تحقق آن تاکید کند».(همان(

به نظر می‌رسد که موقعیتی بودن اقتصاد مقاومتی عمدتا مرتبط با تولد این اندیشه در شرایط تشدید تحریم‌ها بر ضد جمهوری اسلامی ایران است؛ وگرنه ضرورت این الگو به این شرایط اختصاصی ندارد. علاوه بر اینکه گرایش به مقاوم‌سازی به نظام اقتصادی اسلام منحصر نیست؛ هرچند که می‌توان اندیشه اقتصاد مقاومتی را از سایر اندیشه‌ها در زمینه مقاوم‌سازی اقتصادی متمایز نمود. حضرت آیه الله خامنه‌ای در مورد عدم اختصاص اقتصاد مقاومتی به کشور ما می‌فرمایند: گرایش به اقتصاد مقاومتی مخصوص ما هم نیست؛ امروز در بسیاری از کشورها – به خصوص در این سالهای اخیر – با تکانه‌های شدید اقتصادی که در دنیا به‌وجود آمد، کشورهای متعددی به دنبال مقاوم‌سازی اقتصاد خودشان برآمدند؛ البته هر کشوری شرایط خاص خودش را دارد. این اقتصاد سرمایه‌داری با مشکلاتی که ناشی از این اقتصاد بود، از غرب و از آمریکا سرریز شد به بسیاری از کشورها؛ و اقتصاد جهانی در مجموع، یک کل مرتبط به یکدیگر است، طبعاً کشورها از این مشکلات کم‌وبیش متأثر شدند؛ بعضی بیشتر، بعضی کمتر. بنابراین خیلی از کشورها در صدد برآمدند که اقتصاد خودشان را مقاوم‌سازی کنند؛ به تعبیری همین اقتصاد مقاومتی را به شکل متناسب با کشورهایشان برنامه‌ریزی کنند، تحقق ببخشند(خامنه‌ای، ۱۳۹۲).

اگر اقتصاد مقاومتی را به عنوان الگویی ناظر به اقتصاد ایران تلقی کنیم، دایره تحلیل آن محدود می‌شود. ممکن است ما نظریه اقتصاد مقاومتی را به صورت عام طرح نموده و هنگام تطبیق آن بر کشورهای مختلف به دنبال ارائه الگوهای متفاوت باشیم.

عبدالملکی (۱۳۹۳) نیز تعبیر مشابهی دارد. به نظر او، اقتصاد مقاومتی یک نسخه از نظام اقتصادی اسلام، یا یک نظام اقتصادی اسلام است». وی اقتصاد مقاومتی را انعکاس مکتب اقتصادی اسلام و نظام اقتصادی اسلامی در آینه زمان و مکان قلمداد می‌کند. بر این اساس، وی اقتصاد مقاومتی را «نسخه معاصر نظام اقتصادی اسلامی» می‌داند (عبدالملکی، ۱۳۹۳، ص. ۴۰-۴۱).

احمد علی یوسفی (۱۳۹۶) نیز به صورت ضمنی اقتصاد مقاومتی را با مفهوم نظام اقتصادی گره می‌زند. به نظر وی،« اقتصاد مقاومتی، اقتصادی برآمده از فرهنگ انقلابی و اسلامی و الگویی الهام‌بخش از نظام اقتصادی اسلام است که ضمن مقاوم‌سازی اقتصاد در برابر تهدیدهای نظام سلطه، تضمین‌کننده رشد و شکوفایی اقتصاد می‌باشد. این نوع اقتصاد مردم بنیاد، عدالت‌محور، دانش‌بنیان، درون‌زا، برون‌گرا، پیشرو، فرصت‌ساز، مولد، با رویکرد جهادی و انعطاف‌پذیر است» (یوسفی، ۱۳۹۶، ص. ۳۳).

ب) اقتصاد مقاومتی به مثابه اقتصاد تحریم: تراب‌زاده جهرمی و دیگران(۱۳۹۲) اقتصاد مقاومتی را معادل اقتصاد تحریم دانسته اند. به نظر آن‌ها، اقتصاد مقاومتی  «گونه ویژه‌ای از اقتصاد است که فعالانه خود را برای مواجهه با تحریم‌ها بیش از پیش آماده ساخته است». بر اساس این برداشت،  در اقتصاد مقاومتی مکانیسم‌های اقتصادی، فضای کسب و کار، تجارت خارجی، و نهادهای مالی و واسطه‌ای بر اساس این «پیش فرض طراحی می‌شوند که کشور در تعارض ایدئولوژیک دائمی با نظام سلطه است و هر ضربه اقتصادی از غرب ممکن است در هر لحظه به کشور وارد شود»(تراب زاده و همکاران، ۱۳۹۲، ص ۴۴).

آیت الله خامنه‌ای در تبیین اقتصاد مقاومتی بر این نکته تاکید فرموده‌اند که این شیوه اقتصادی به وضعیت کنونی اقتصاد ایران و شرایط تحریمی اختصاص ندارد. ایشان در این زمینه می‌فرمایند: سؤال این است که آیا مطرح کردن اقتصاد مقاومتی در شرایط کنونی، به معنای این است که ما یک حرکت مقطعی می خواهیم انجام بدهیم؟ چون حالا کشور دچار تحریم و دچار فشار و دچار جنگ اقتصادی است، همچنان که مثلاً هیئت‌های فکر و عمل برای مقابله‌ با جنگ اقتصادی تشکیل می‌شود، این سیاست‌ها را برای این ابلاغ کرده‌ایم؟ جواب این است که نه، به‌هیچ‌وجه این‌جوری نیست؛ این سیاست‌ها، سیاست‌های بلندمدت است؛ برای امروز هم مفید است، برای دورانی که هیچ تحریمی هم ما نداشته باشیم مفید است؛ یعنی سیاست‌های بلندمدتی است که بنای اقتصاد کشور بر این‌ها گذاشته می‌شود(همان).

ج) اقتصاد مقاومتی به مفهوم ریاضت اقتصادی: اقتصاد مقاومتی می تواند به مفهوم ریاضت اقتصادی باشد. اقتصاد ریاضتی نوعی سیاست‌گذاری راهبردی جهت کاهش هزینه‌های دولت، به خصوص هزینه‌های عمومی و رفاهی دولت است که توسط برخی کشورها مانند یونان اتخاذ شده است. اتخاذ این راهبرد در اقتصاد کشورهای اروپایی اعتراض‌های مردمی را در پی داشت، چرا که فشار اصلی کاهش هزینه‌ها از طریق کاستن از هزینه‌های تامین اجتماعی و همچنین کاهش دستمزدها بر دوش مردم قرار می‌گیرد(سیفلو، ۱۳۹۳، ص ۱۶۲). آیت الله خامنه‌ای این برداشت از اقتصاد مقاومتی را به شدت رد نموده  و می‌فرمایند: ما به مردم نمی‌گوییم که ریاضت بکشند؛ این‌جور گاهی بعضی القا می‌کنند. بعد از آنکه سیاست‌های اقتصاد مقاومتی ابلاغ شد، هنوز مرکب آن خشک نشده، یک عده‌ای شروع کردند که "اینها دارند مردم را به ریاضت دعوت می‌کنند"؛ نه، به‌هیچ‌وجه این‌جور نیست، بلکه بعکس است؛ ما معتقدیم که اگر این سیاست‌ها اعمال بشود، وضع مردم بهتر خواهد شد، طبقات ضعیف گشایش پیدا خواهند کرد. در کشوری که تورم در حد مطلوب باشد، اشتغال در حد مطلوب باشد، آنجا عموم مردم در راحتی و آسایش و رفاه زندگی خواهند کرد.»(همان).

د) اقتصاد مقاومتی به مفهوم مقاومت اقتصادی: اقتصاد مقاومتی تفاوتی اساسی با مفهوم مقاومت اقتصادی دارد. در شاخص‌های مطرح شده از مقاومت و آسیب‌پذیری اقتصادی به طور عمده به ریسک‌های موقت و ناگهانی بیرونی توجه می‌شود. فرض ضمنی در اقتصاد مقاومتی این است که شوک‌ها و تکانه‌های اقتصادی پیش‌روی نظام اسلامی دائمی و مستمر است. زیرا نظام اسلامی بنا به ماهیت خود در معرض فشار مستمر نظام استکبار جهانی قرار دارد. از این رو، اقتصاد مقاومتی نه یک نسخه کوتاه مدت، بلکه راهبردی بلند مدت برای مواجهه با شوک‌های اقتصادی به شمار می رود(خامنه‌ای، ۱۳۹۲).

 نوع سیاستهای مقاومت اقتصادی تا حد زیادی ناشی از نوع تکانه هایی است که برای یک اقتصاد متصور است و فرض شاخصهای رایج آن است که تنها تکانه های صرفا غیر تعمدی می تواند منشا آسیب شود. این درحالی است که شوک های ناشی از سیاست خصمانه اقتصادی مورد توجه قرار نگرفته است.(مرکز پژوهشهای مجلس، ۱۳۹۳، ص ۲۷)

به نظر می‌رسد که اقتصاد مقاومتی فراتر از مقاومت اقتصادی و پدافند کوتاه‌مدت است. برخلاف تعاریفی که اقتصاد مقاومتی را پدافندی یا کوتاه مدت می‌دانند، این رویکرد چشم انداز کلان به اقتصاد جمهوری اسلامی ایران دارد و یک اقدام بلند مدت را شامل می‌شود. این تعریف رویکردی ایجابی و دور اندیشانه دارد. در این رویکرد، ما در پی اقتصاد ایدئال هستیم که هم اسلامی باشد و هم ما را به جایگاه اقتصاد اول منطقه برساند. بدین معنا در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، یکی از مولفه های مهم الگو باید متضمن مقاومت و تحقق آن باشد. در این مقوله است که اقتصاد مقاومتی مشتمل بر اقتصاد کارآفرینی و ریسک پذیری و نوآوری می‌شود(پیغامی، ۱۳۹۱).

ه) اقتصاد مقاومتی به مفهوم فنریت(تاب‌آوری) اقتصادی: سیف (۱۳۹۱) اقتصاد مقاومتی را معادل «فنریت اقتصادی» قلمداد نموده است. فنریت یا تاب‌آوری اقتصادی به معنای توانایی مقاومت اقتصاد در مقابل شوک‌های اقتصادی و جذب آنها می‌باشد که با استفاده از راهبردهایی همچون مدیریت بهبود و اقدامات تسکینی تقویت می‌شود . فنریت اقتصادی با استفاده از شاخص‌هایی چون ثبات اقتصاد کلان، کارایی بازارهای خرد،  حکمرانی خوب،   و توسعه اجتماعی سنجیده می‌شود.  سیف در ادامه الگویی برای اقتصاد مقاومتی جمهوری اسلامی بر پایه مولفه‌های رشد اقتصادی، عدالت اقتصادی، ثبات اقتصادی و فنریت اقتصادی پیشنهاد می‌نماید. وی همچنین راهبردهای چهارگانه مقابله، خنثی‌سازی، جذب و ترمیم و پخش و تضعیف را در مواجهه با تحریم اقتصادی غرب پیشنهاد می‌نماید(سیف، ۱۳۹۱(.

سیفلو (۱۳۹۳) برداشت مشابهی از مفهوم اقتصاد مقاومتی دارد. وی اقتصاد مقاومتی را مفهومی بسیار نزدیک به اقتصاد تاب‌آوری   و یا آنچه سیف(۱۳۹۱) فنریت اقتصادی نامیده، می‌داند، که حجم قابل توجهی از ادبیات اقتصادی بین‌المللی در خصوص توسعه پایدار را به خود اختصاص داده است. به نظر او، آسیب‌پذیری اقتصادی  مفهوم مقابل تاب‌آوری اقتصادی  است. سیفلو (۱۳۹۳) معتقد است که این برداشت از اقتصاد مقاومتی از مفهوم انفعالی مقاوم سازی اقتصادی فراتر می‌رود و ابعاد فعالانه‌تری به خود می‌گیرد. بر این اساس، اقتصاد مقاومتی  صرفا به معنی «هجمه‌شناسی»،‌ «آفندشناسی»، «پدافندشناسی» و «مقاومت» نبوده و می‌تواند ابعادی چون اصلاحات اقتصادی، جذب شوک‌های خارجی،‌ استفاده از ظرفیت و توان داخلی کشور و تعاملات بین‌المللی و سایر مولفه‌های اقتصاد مقاومتی ابلاغی آیه الله خامنه‌ای  را نیز شامل شود(سیفلو، همان).

اقتصاد مقاومتی هرچند در بعضی از راهبردها و سیاست ها مشابه با مفهوم انعطاف پذیری و فنریت اقتصادی است؛ اما برخلاف فنریت اقتصادی، اقتصاد مقاومتی در بستر اندیشه اقتصاد اسلامی معرفی شده و نباید آن را در مورد رویکردهای مقاوم سازی غیراسلامی که با عناوینی همچون تاب‌آوری و انعطاف پذیری معرفی شده، به کار برد.

به نظر می‌رسد که اقتصاد مقاومتی فراتر از مقاومت اقتصادی و پدافند کوتاه‌مدت است. برخلاف تعاریفی که اقتصاد مقاومتی را پدافندی یا کوتاه مدت می‌دانند، این رویکرد چشم انداز کلان به اقتصاد جمهوری اسلامی ایران دارد و یک اقدام بلند مدت را شامل می‌شود

دو بعد مفهومی اقتصاد مقاومتی در اندیشه حضرت آیت الله خامنه‌ای

برای ارائه تعریفی کامل از اقتصاد مقاومتی از نگاه حضرت آیه الله خامنه‌ای، باید بیانات مختلف ایشان را در کنار یکدیگر مشاهده نمود. در این راستا، تعاریف مختلفی که ایشان ارائه کردند، به اختصار ذکر می‌شود.

– اقتصاد مقاومتی یعنی آن اقتصادی که در شرایط فشار، در شرایط تحریم، در شرایط دشمنی‌ها و خصومت‌های شدید می تواند تعیین کننده رشد و شکوفایی کشور باشد». (خامنه‌ای، ۱۶/۰۵/۱۳۹۱٫).

ـ الگوی اقتصادی بومی و علمی برآمده از فرهنگ انقلابی و اسلامی که همان اقتصاد مقاومتی است … و الگوئی الهام‌بخش از نظام اقتصادی اسلام». (خامنه‌ای، ۲۹/۱۱/۱۳۹۲).

– اقتصاد مقاومتی یعنی مقاوم‌سازی، محکم‌سازی پایه‌های اقتصاد؛ این چنین اقتصادی چه در شرایط تحریم، چه در شرایط غیر تحریم، بارور خواهد بود و به مردم کمک می‌کند» (خامنه‌ای،۱/۱/۱۳۹۳).

– اقتصاد مقاومتی یعنی آن اقتصادی که مقاوم است؛ با تحریکات جهانی، با تکانه‌های جهانی، با سیاستهای آمریکا و غیر آمریکا زیرورو نمی‌شود». (خامنه‌ای، ۰۱/۰۱/۱۳۹۳٫).

– وظیفه‌ی همه‌ ما این است که سعی کنیم کشور را مستحکم، غیر قابل نفوذ، غیر قابل تأثیر از سوی دشمن، حفظ کنیم و نگه داریم؛ این یکی از اقتضائات «اقتصاد مقاومتی» است که ما مطرح کردیم. در اقتصاد مقاومتی، یک رکن اساسی و مهم، مقاوم بودن اقتصاد است. اقتصاد باید مقاوم باشد؛ باید بتواند در مقابل آنچه که ممکن است در معرض توطئه‌ دشمن قرار بگیرد، مقاومت کند». (خامنه‌ای،۰۱/۰۱/۱۳۹۲).

– اقتصاد مقاومتی معنایش این است که انقلاب نشان بدهد که هویت درونی این کشور و این ملت قادر است خود را اداره کند و رشد بدهد و تعالی بدهد. این معنای اقتصاد مقاومتی [است]. این باید تحقق پیدا کند.( خامنه‌ای،۲۴/۰۱/۱۳۹۴).

– اقتصاد مقاومتی، یعنی اقتصادی که از درون می‌جوشد و احتیاج ما را به دیگران کم می‌کند و استحکام کشور را در مقابل تکانه‌های خارجی افزایش می‌دهد؛ این معنای اقتصاد مقاومتی است» (خامنه‌ای، ۲۶/۰۸/۱۳۹۵).

در بیانات حضرت آیه الله خامنه‌ای، اقتصاد مقاومتی هم ناظر به یک اندیشه (ایده اقتصاد مقاومتی، الگوی اقتصاد مقاومتی) و هم ناظر به یک عینیت خارجی (اقتصاد مقاوم، اقتصاد مستحکم، اقتصاد غیرشکننده) مطرح شده است.  ایده اقتصاد مقاومتی به تبیین مختصات یک اقتصاد مقاوم به عنوان یک عینیت مطلوب می‌پردازد.

اقتصاد مقاومتی یعنی آن اقتصادی که به یک ملت امکان می‌دهد و اجازه می‌دهد که حتّی در شرائط فشار هم رشد و شکوفائی خودشان را داشته باشند. این یک فکر است،… همین ایده‌ی اقتصاد مقاومتی را تبیین کنید؛ حدودش را مشخص کنید؛ یعنی آن اقتصادی که در شرائط فشار، در شرائط تحریم، در شرائط دشمنی‌ها و خصومتهای شدید میتواند تضمین کننده‌ی رشد و شکوفائی یک کشور باشد (خامنه‌ای، ۱۶/۵/۱۳۹۱).

الف) ایده اقتصاد مقاومتی

 اقتصاد مقاومتی به عنوان، «الگوی اقتصادی بومی و علمی برآمده از فرهنگ انقلابی و اسلامی» و «الگوئی الهام‌بخش از نظام اقتصادی اسلام» معرفی شده است. الگویی که هدف از تبیین و طراحی آن «مقابله با جنگ اقتصادی تمام عیار تحمیل‌شده بر کشور» و «مخاطرات و بی‌اطمینانی‌های ناشی از تحولات خارج از اختیار، مانند بحران‌های مالی، اقتصادی، سیاسی» است. در این الگو، اقتصاد مقاوم با مختصاتی همچون دانش‌بنیانی، عدالت‌بنیانی، درون‌زایی، و برون‌گرایی، پویایی و پیشرویی شناخته می‌شود.

عملا سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی بخشی از الگوی نظری اقتصاد مقاومتی را تشریح می‌نماید. در بیانات حضرت آیه الله خامنه‌ای برخی از مختصات این الگو تبیین شده است. به طور نمونه، ایشان در جلسه تبیین سیاست‌ها عنوان می‌دارند که این الگو حاوی سیاست‌ بلندمدتی است که مقطعی نیست؛ به زمان خاصی اختصاص ندارد و در همه مقاطع حتی در زمان عدم وجود تحریم موضوعیت دارد. همچنین عنوان شده که الگوی اقتصاد مقاومتی، از الگوی اقتصاد ریاضتی متمایز است. گرایش به ارائه چنین الگویی به ما اختصاص ندارد و دیگران نیز به سمت آن رفته‌اند. در بیانی دیگر اقتصاد مقاومتی به عنوان یک الگوی علمی متناسب با نیازهای کشور قلمداد شده است .

ب) پدیده اقتصاد مقاوم

اقتصاد مقاومتی  برای اشاره به یک اقتصاد مقاوم به عنوان یک پدیده عینی نیز مورد استفاده قرار گرفته است. در این تحلیل، اقتصاد مقاوم، اقتصادی است غیرشکننده، مستحکم، که می‌تواند حتی در شرایط تحریم و مشکلات به مسیر رو به رشد خود ادامه بدهد. البته کلید واژه اقتصاد مقاومتی ممکن است ناظر به مباحث مرتبط با یک اقتصاد مقاوم باشد، مباحث مربوط به نظام اقتصادی مقاوم در قالب ادبیات نظام اقتصادی و نظام اقتصادی مقاومتی مورد بحث قرار می‌گیرد.

نسبت اقتصاد مقاومتی و اقتصاد اسلامی

هنگامی که از رابطه میان اقتصاد مقاومتی و اقتصاد اسلامی سخن می‌گوییم، این سوال ناظر به رابطه بین آن دو در سطح ایده و اندیشه است. در این زمینه تعیین رابطه بین اقتصاد مقاومتی و اقتصاد اسلامی به عنوان دو اندیشه تحلیل چندانی صورت نگرفته است.

ادامه دارد

انتهای پیام