اقتصاد مقاومتی در سیره علمای شیعه معاصر جایگاه مهمی داشته است

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه، پنجاه و هشتمین کرسی ترویجی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با عنوان اقتصاد مقاومتی در اندیشه و سیره علمای شیعه در تاریخ معاصر ایران با ارائه حجت الاسلام والمسلمین مهدی ابوطالبی شنبه ۲۳ دی ماه برگزار شد.

در ادامه گزارشی کوتاه از این نشست را با هم می خوانیم:

چکیده

اقتصاد مقاومتی نظریه‌ای است که در سالهای اخیر توسط مقام معظم رهبری جهت برنامه‌ریزی برای اقتصاد کشور مطرح شده است. سال ۱۳۹۵ از طرف ایشان سال اقدام و عمل برای اقتصاد مقاومتی نام‌گذاری شده است. یکی از بهترین راه‌های عملی شدن اقتصاد مقاومتی استفاده از تجربیات تاریخی است. بر همین اساس در این تحقیق به دنبال پیشینه تاریخی این بحث در ایران معاصر هستیم. سؤال اصلی این تحقیق این است که آیا اندیشه اقتصاد مقاومتی پیشینه‌ای در اندیشه و سیره علمای شیعه در تاریخ معاصر ایران داشته است؟ در این تحقیق ابتدا به مبانی نظری علما در ترویج و تحقق اقتصاد مقاومتی پرداختیم. سپس با محوریت قراردادن مؤلفه‌ها و الزامات اقتصاد مقاومتی که توسط رهبر معظم انقلاب مطرح شده است، با مراجعه به اسناد و منابع تاریخی و با رویکرد توصیفی تحلیلی و با روش تحلیل محتوای کیفی به بررسی این مؤلفه‌ها و الزامات در اندیشه و سیره علمای شیعه در تاریخ معاصر پرداختیم. بررسی‌ها نشان می‌دهد که عناوینی چون عدم سلطه کفار، عزت مسلمین، حرمت دوستی و مودت با کفار، پرهیز از اسراف و تبذیر و حرمت تشبه به کفار، از جمله مبانی نظری علمای شیعه در مباحث اقتصادی بوده است. همچنین مؤلفه‌ها و الزاماتی همچون استفاده از کالای داخلی و پرهیز از کالای خارجی، کارآفرینی و حمایت از تولید ملی، مردمی کردن اقتصاد، ممانعت از خروج سرمایه‌های ملی و اصلاح الگوی مصرف که امروزه مطرح شده است در سیره و اندیشه علمای شیعه در تاریخ معاصر ایران وجود دارد و می‌توان از روشها و اقدامات آنها برای امروز به عنوان تجربیات موفق استفاده کرد.

مقدمه

علمای شیعه همواره بر اساس وظیفه‌ای که بر عهده دارند و آن هدایت و رهبری جامعه اسلامی در عصر غیبت در راستای احکام اسلام و موازین شرع است، اقدامات مختلفی انجام داده‌اند. لکن آنچه که ذهنیت عمومی جامعه ما به ویژه نسل جوان است این است که وظیفه و اقدامات عملی علما عموما در مباحث خاص دینی مثل برپایی مراسم‌های دینی، وعظ و خطابه و امام جماعت و پاسخگویی به سؤالات و شبهات اعتقادی و شرعی مردم بوده است. لذا فعالیت‌های علمای شعیه در عرصه‌های خاص اقتصادی، سیاسی، بین المللی و فرهنگ اجتماعی کمتر مورد توجه بوده و کمتر بیان شده است. امروز نسل جوان ما نمونه‌های زیادی از اقدامات علما در حفظ مواریث دینی، مقابله با شبهات اعتقادی،‌ مناظرات مذهبی و عقیدتی و … سراغ دارند. اما اگر سخن از نقش علمای شیعه در حفظ اقتصاد ملی یا هویت ملی یا منافع ملی کشور بگوییم قطعا اطلاعات کمتری در این زمینه وجود دارد. این در حالی است که چون دین اسلام دین جامع است و برای همه عرصه‌های زندگی بشر برنامه دارد، طبیعتا عالمان اسلامی که وظیفه تبلیغ دین و حراست از آموزه‌های دینی و اجرای آن در جامعه برعهده دارند، باید در عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی نیز فعال باشند. در تاریخ معاصر ایران که دوره هجوم نظامی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی غرب به این کشور است، همواره شاهد حضور زیرکانه و مؤثر علمای شیعه در مقابله با این تهاجم بوده‌ایم. یکی از اقدامات علمای شیعه در مواجهه با این تهاجمات، دفاع و حمایت از سرمایه‌های ملی و منابع اقتصادی ایران است که منطبق بر مولفه‌ها و الزامات اقتصادی مقاومتی است که در سالهای اخیر توسط مقام معظم رهبری مطرح شده است.

الف. مبنای نظری علما درترویج و تحکیم اقتصاد مقاومتی  

علمای شیعه در جهت ترویج و تحکیم اقتصاد مقاومتی در دوران معاصر، اقدامات فراوانی انجام داده‌اند که بسیاری از این موارد، در مواجهه و مقابله با قدرت‌های استعمارگر غربی و نفوذ اقتصادی، سیاسی و فرهنگی آنها شکل گرفته است. عمده این مباحث ناظر به حفظ بلاد اسلامی و دارالاسلام در مقابل دارالکفر و حفظ مسلمین در مقابل کفار بوده است . این اقدامات مبتنی بر برخی اصول و ادله فقهی بوده که در این بخش به طور اجمال به مهم‌ترین این اصول اشاره می‌شود.

عدم سلطه کفار بر مسلمین  

در بحث مقابله و مواجهه با غرب توجه به اصل عدم سلطه کفار بر مسلمین بسیار جدی است و در موارد متعددی علمای شیعه دلیل ممانعت از رواج کالاهای خارجی،‌ جلوگیری از افزایش نفوذ اقتصادی و تجاری کفار در کشور، مخالفت با انعقاد برخی قراردادهای اقتصادی و سیاسی را پیشگیری یا دفع خطر سلطه کفار بر مسلمین مطرح کرده‌اند. البته این سلطه در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی مطرح بوده است. به عنوان نمونه مرحوم سید محمدکاظم یزدی در پاسخ به استفتایی مبنی بر حکم استفاده از کالاهای خارجی در صورت امکان استفاده از مشابه داخلی آن کالا می‌نویسند: هرچه موجب تقویت و شوکت کفر و کفار و باعث ضعف اسلام و مسلمین است حرام است، چه از معاملات باشد یا غیر آن از آنچه باشد … و بسی سزاوار است که مسلمین، کلیه، هرگاه ممکن باشد، بدون ترتب مفسده،‌ تحرز کنند از چیزهایی که در معرض تقویت کفر است. (روزنامه حبل المتین، ۱۳۲۴ق، ش ۳۳، ص ۲۰)

عزت و شوکت مسلمین

از اصل نفی سلطه کفار بر مسلمین اصل دیگری قابل استنتاج است با عنوان اصل عزت مسلمین و عدم ذلت و تحقیر آنها در مقابل کفار. به عبارت دیگر لازمه سلطه کفار بر مسلمین، احتیاج و نیاز مسلمین به آنها و تحقیر و ذلت مسلمین در مقابل کفار است و نفی سلطه کفار هم موجب عزت و شوکت و عظمت مسلمین میشود کما اینکه بالارفتن شوکت و عزت مسلمین نیز می‌تواند مانع سلطه کفار شود. بنابراین در آیات قرآن تأکید شده است که پذیرش ولایت و دوستی کفار موجب عزت مسلمین نمی‌شود بلکه عزت برای خدا و رسول و مومنین است و در نزد خدا و رسول باید عزت را جستجو کرد.

حرمت دوستی و مودت با کفار

یکی از مهم‌ترین عوامل تحقق اقتصاد مقاومتی پرهیز از کالاهای خارجی بوده و هست. این مسأله در دوران معاصر مورد نظر و توجه علما بوده است. لذا یکی از اصول و مبانی نظری مورد توجه علما در این بحث، اصل حرمت دوستی و پذیرش ولایت کفار بوده است.

مرحوم شیخ الشریعه اصفهانی از علمای دوره مشروطه، در پاسخ به استفتایی مبنی بر حکم استفاده از کالاهای خارجی با وجود کالای داخلی مشابه، دقیقا به همین آیه استناد می‌کنند و به مفاسد استفاده مسلمانان از کالاهای خارجی اشاره می‌کنند. (روزنامه حبل المتین، ۱۳۲۴ق، ش ۳۳، ص ۲۱- ۲۰)

پرهیز از اسراف و تبذیر

یکی از مبانی دینی لوازم اقتصاد مقاومتی، بحث پرهیز از اسراف و تبذیر است که در قرآن نسبت به آن تصریح شده است. در قرآن به صراحت از اسراف کردن نهی شده است و روایات متعددی نیز در این زمینه وجود دارد.

حرمت تشبه به کفار

یکی از اصولی که در مواجهه با کفار غربی مورد استناد علمای شیعه قرار گرفته است، اصل حرمت تشبه به کفار است که در روایات ما فراوان مطرح شده است. رسول خدا فرمودند: کسی که به بیگانه از ما شبیه شود از ما نیست، از مشابهت با یهود و نصاری پرهیز کنید.( قمی، ۱۳۸۱ق، ج ۵، ص ۳۴۶) همچنین حضرت علی (ع)‌می‌فرمایند: کسی که شبیه به قومی شود از آنان به حساب می‌آید. (نوری، ۱۴۰۷ق، ج ۱۷، ص ۴۴۰) امام صادق (ع) نیز می‌فرمایند: خداوند به یکی از پیامبرانش چنین وحی کرد: به مؤمنین بگو لباس دشمنان مرا نپوشند، غذای دشمنان مرا نخورند و طبق روش دشمنان من عمل نکنند که اگر چنین کنند آنها نیز دشمن من خواهند بود همانند سایر دشمنان.( ابن بابویه، ۱۳۹۲ق، ج۱،‌ ص ۲۵۲)

برخی اصول جزیی دیگر نیز وجود دارد که جهت اختصار بحث از آن صرف نظر می‌کنیم.

ب. مؤلفه ها و الزامات اقتصاد مقاومتی در اندیشه و سیره علمای شیعه

الف. استفاده از کالای داخلی و پرهیز از استفاده از کالاهای خارجی

از جمله لوازم تحقق اقتصاد مقاومتی از نظر رهبر انقلاب، استفاده از کالاهای داخلی و پرهیز از کالاهای خارجی است.

یکی از پیامدهای جنبش ضد استعماری تنباکو، تداوم اندیشه تحریم کالاهای خارجی و مقابله با نفوذ اقتصادی بیگانه در تفکر سیاسی ـ اجتماعی علمای شیعه و ملت ایران و شکل‌گیری نهضت بزرگ تحریم کالاهای خارجی است. این حرکت دو بعد سلبی و اثباتی داشت. بعد سلبی آن مبارزه منفی و تحریم اجناس خارجی و نفی سلطه اقتصادی اجانب بود و بعد اثباتی آن تلاش برای سازندگی و خودکفایی ملی و استغناء از بیگانگان است. البته لازم به ذکر است که تحریم همواره به معنای فقهی آن یعنی «حرام دانستن» نبود، بلکه گاهی به معنای پرهیز از استفاده است. لذا در مواردی از بیانات مختلف علما به این نکته اشاره شده است که ما استفاده از کالاهای خارجی را حرام نمی‌دانیم ولی از آن پرهیز می‌کنیم و به تولیدات و کالاهای داخلی روی می‌آوریم . این اندیشه و تفکر در قالب‌های مختلفی در ایران به نمایش گذاشته شد.

۲٫ تعهد عملی علما به مصرف کالای ایرانی

یکی از این نمونه اقدامات، صدور اعلامیه‌ای توسط تعدادی از علماست که تعهد خود به استفاده از اجناس داخلی و پرهیز از کالاهای خارجی و قناعت و ساده‌زیستی را به اطلاع مردم می‌رسانند. جالب این است که در این اعلامیه آنها تعهدات خود را بیان می‌کنند نه این که از مردم امری را بخواهند.

ب. کارآفرینی و حمایت از تولید داخلی

مقام معظم رهبری یکی از ارکان و لوازم اقتصاد مقاومتی را کارآفرینی و حمایت از تولید ملی می‌دانند:‌ یک رکن دیگر اقتصاد مقاومتى، حمایت از تولید ملى است … حمایت از تولید ملى، آن بخشِ درونزاى اقتصاد ماست و به این بایستى تکیه کرد.واحدهاى کوچک و متوسط را فعال کنید … اینها خیلى مهم است، اینها در زندگى مردم تأثیرات مستقیم دارد. (خامنه‌ای، بیانات، ۲/ ۶/ ۱۳۹۲)

ایشان در بحث از ضرورت و اهمیت کارآفرینی، دلیل ضرورت و اهمیت کارآفرینی را فشار جهانى بر ملت ایران و وجود فشار اقتصادى و تحریم دشمن برای بازگرداندن و افزایش سلطه‌ى اهریمنى خود بر ایران می‌دانند و مسؤولان را موظف به پیگیری کارآفرینی می‌نمایند: این دلیلى است براى همه‌ى مسئولان و دلسوزان کشور که خود را موظف بدانند، مکلف بدانند به ایجاد کار، به تولید، به کارآفرینى، به پر رونق کردن روزافزون این کارگاه عظیم؛ که کشور ایران حقیقتاً امروز یک کارگاه عظیمى است. همه خودشان را باید موظف بدانند. (خامنه‌ای، بیانات، ۱۶/ ۶/ ۱۳۸۹)

علمای شیعه همواره به ضرورت تقویت اقتصاد داخلی و حمایت از تولیدات و کارخانجات داخلی و حمایت از تولید و کشاورزی داخلی تأکید کرده اند. مرحوم آیت الله شیخ محمد علی شاه‌آبادی در کتاب شذرات المعارف، به ترویج عقاید باطل و اخلاق رذیله و رفتارهای ناشایست در مملکت اسلامی اشاره می‌کنند و معتقدند بسیاری از متدینین صرفا اظهار تأسف از وقایع مذکور می‌نمایند و دنبال علاج درد و راه حل نیستند. ایشان یکی از راه‌های مناسب برای اعتلای دینی در جامعه را حمایت از شرکت‌ها، صنایع و زراعت داخلی می‌دانند: ایجاد شرکت از روی قواعد علمیه، برای تجارت مشروعه و صناعت و زراعت و ترویج البسه و اقمشه مصنوعه اسلامی و مملکتی …. تعیین مشاغل مشروعه برای افراد بیکاره  جمعیت و تمهید وسائل اعانت به ضعفاء و فقراء. (شاه‌آبادی، ۱۳۸۰، ص ۸)

تأسیس شرکت‌ اقتصادی اسلامیه اصفهان

یکی از مهم‌ترین نمودهای کارآفرینی و حمایت از تولید داخلی، تأسیس شرکت اسلامیه اصفهان در سال ۱۳۱۶ ق. یعنی حدود هفت سال بعد از قیام تنباکو در اصفهان است. این شرکت توسط دو مجتهد بزرگ اصفهان مرحوم آیت‌الله آقانجفی اصفهانی ـ اولین کسی که فتوای تحریم تنباکو را در اصفهان، قبل از صدور حکم میرزا صادر کرد ـ و برادرشان شهید حاج آقا نورالله اصفهانی تأسیس شد. پس از قیام تنباکو و بروز فواید بی‌شمار آن، این دو بزرگوار این گونه برنامه‌ریزی می‌نمایند که امکانات داخلی را جهت تولید بسیج نموده و با ابتکار ایرانی به تولید بپردازند. تا هم تولیدات داخلی رونق پیدا کند و هم کارگران ایرانی در داخل کشور به کار گماشته شوند و جهت کار به خارج از کشور نروند و هم سرمای های داخلی در داخل کشور هزینه شود.

ج. مردمی کردن اقتصاد

مقام معظم رهبری یکی از لوازم اقتصاد مقاومتی را حمایت از بخش خصوصی و تکیه به فعالیت های مردمی می‌دانند و مردمى کردن اقتصاد را جزو الزامات اقتصاد مقاومتى می‌دانند. (خامنه‌ای، بیانات، ۳/ ۵/ ۱۳۹۱) . ایشان ضمن تأکید بر اهتمام و دقت و توجه به سیاستهاى اصل ۴۴ و اشاره به تصریح مسؤولین به عدم حضور فعال بخش خصوصی، خطاب به مسؤولین می‌فرمایند:‌ باید فکرى بکنید براى اینکه به بخش خصوصى توانبخشى بشود؛ حالا از طریق بانکهاست، از طریق قوانین لازم و مقرراتِ لازم است؛ از هر طریقى که لازم است، کارى کنید که بخش خصوصى، بخش مردمى، فعال شود … هم از فکرها و اندیشه‌‌ها و راهکارهائى که صاحبنظران میدهند، استفاده کنید، هم از سرمایه‌‌ها استفاده شود. به مردم هم باید واقعاً میدان داده شود.  (خامنه‌ای، بیانات، ۱۸ / ۷/ ۱۳۹۱)

د. ممانعت از خروج سرمایه ملی و افزایش ثروت و سرمایه اسلامی – ایرانی

مقام معظم رهبری یکی از لوازم و عوامل ضرورت اقتصاد مقاومتی را کوتاه شدن دست بیگانگان از سرمایه‌ها و منابع ملی ایران و رهایی ملت از سلطه بیگانگان بر این سرمایه‌ها می‌دانند و معتقدند امروز تحریمها و فشارها برای همین مسأله است ولذا بر این اساس بر ضرورت اقتصاد مقاومتی تأکید دارند.

ه. اصلاح الگوی مصرف با قناعت و پرهیز از تجملگرایی و اسراف

رهبر انقلاب یکی از مسائل مهم و لوازم مهم اقتصاد مقاومتی را مدیریت مصرف و اصلاح الگوی مصرف در کشور می‌دانند و معتقدند همه اقشار جامعه لازم است در این زمینه تلاش کنند و تلاش در این زمینه را نوعی جهاد فی سبیل الله می‌دانند.

نتیجه‌گیری

مباحث گذشته نشان می‌دهد که آنچه مقام معظم رهبری در سالهای اخیر تحت عنوان اقتصاد مقاومتی و مؤلفه‌ها و الزامات آن مطرح کردند، در طول تاریخ معاصر ایران مورد توجه علمای بزرگ شیعه بوده است. عالمان شیعه به دلیل جایگاه رفیع اجتماعی و سیاسی خود در جامعه ایران و بر اساس مبانی نظری دینی و اصولی مثل اصل نفی سبیل، اصل حرمت دوستی با کفار، اصل حرمت تشبه به کفار و بسیاری از اصول دینی و فقهی دیگر متوجه تحقق اقتصاد مقاومتی بوده و به حراست و حمایت از سرمایه‌های ملی این کشور پرداختند، البته همواره نقطه اتکای خارجی آنها دراین اقدامات، اصیل‌ترین سرمایه اجتماعی ایران یعنی توده‌های مردم بودند.

علمای شیعه با تشویق بازاریان به تأسیس شرکت‌های اقتصادی اسلامی و ایرانی و حمایت معنوی و عملی از تولیدات داخلی و صدور اعلامیه و بیانیه مبنی بر تحریم کالاهای خارجی یا ترویج کالاهای داخلی و تعهد عملی خود به پرهیز از کالای خارجی و استفاده از کالای داخلی و با قناعت و ساده‌زیستی و پرهیز از تجمل و اسراف نقش مؤثری در زمینه‌سازی برای تحقق اقتصاد مقاومتی داشته‌اند. به گونه‌ای که صدای اعتراض بیگانگان مبنی بر از بین رفتن منافع اقتصادی آنان همواره بلند بوده است و این علمای فهیم و با کیاست همواره مورد خشم و نفرت بیگانگان بوده‌اند. توجه علمای شیعه به پیامدهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مصرف کالای خارجی و منافع اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی مصرف کالای داخلی مثل تضعیف نفوذ نظامی دشمن، افزایش ثروت و سرمایه ملی، ممانعت از خروج سرمایه داخلی، ممانعت ازخروج نیروی کار ایران، رشد معنویت و اخلاق و دینداری درجامعه، نیز جالب توجه است.

علمای شیعه علاوه بر اقدامات فوق، به منابع زیرزمینی و روزمینی کشور نیز توجه داشته‌اند. در مقاطع مختلف تاریخی بزرگوارانی چون آیت الله ملاعلی کنی، میرزای شیرازی، آیت الله کاشانی و سایر علمای بزرگ، با بیانیه‌ها و فتاوا و احکام خود و همچنین با رهبری حرکت‌های مردمی و نهضت‌های سیاسی – اجتماعی با حمایت سایر عالمان هم‌عصر خود، با مقابله با قراردادهای استعماری مثل رویتر، رژی و قرارداد نفت ایران و انگلیس مانع تاراج و از بین رفتن منابع زیرزمینی و روزمینی کشور توسط بیگانگان شدند.

مطالب فوق نشان می‌دهد عالمان شیعه با بصیرت کامل سیاسی و تعهد به وظایف دینی خود، ضمن شناخت برنامه‌‌ها و اقدامات دشمن،‌ نسبت به همه مسائل جامعه اسلامی حتی مسائل اقتصادی و سیاسی حساس بوده و جهت رشد و اعتلای جامعه حتی در بعد اقتصادی با رویکرد اقتصاد مقاومتی، اقدامات لازم و مناسب هر مقطع را انجام داده‌اند و همانند برخی متدینین متحجز، وظیفه خود را منحصر در تدریس و بیان اخلاق و معارف و صرف حضور در مسجد و مدرسه ندانستند و در جریان تمام اتفاقات سیاسی اجتماعی روز بوده و مواضع مناسب خود را نسبت به آن ابراز داشته‌اند. برخلاف عموم روشنفکران غرب گرای ایرانی که عامل و جاده صاف کن حضور استعمار در ایران و اعطای منابع ملی کشور به آنها و تضعیف اقتصاد کشوره بوده‌اند، عالمان شیعه عموما مانع حضور و استیلای استعمارگران و حافظ منابع و سرمایه‌های ملی کشور بوده‌اند.