کتاب «اصول روان‌درمانگری و مشاوره با رویکرد اسلامی» منتشر شد

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه، این کتاب نشان می‌دهد که یک مشاور و روان‌درمانگر، تمامی رفتار و سلوک خود را باید براساس قواعد حرفه‌ای تنظیم کند. آنچه این اثر را منحصر به فرد کرده، آن است که برای نخستین‌بار یک روان‌شناس و مشاور می‌تواند تمامی فعالیت‌های خود را براساس یک الگوی مذهبی اسلامی تبیین و تنظیم کند. الگویی که تصویر نسبتاً کامل‌تری از انسان و روابط او با عالم هستی و خداوند ارائه می‌دهد و توحید را مبنای اصلی فعالیت‌های علمی قرار می‌دهد.

کتاب حاضر پس از بیان اصول کلی نظری به چهار حوزه اساسی خداشناسی، هستی‌شناسی، انسان‌شناسی و معادشناسی، تمامی مراحل درمان را تا بیان فنون اساسی پی می‌گیرد. پیگیری این اصول در فعالیت‌های مختلف مشاوره و روان‌درمانگری؛ ارزیابی، تشخیص، فرمول‌بندی، آسیب‌شناسی و درمان عملی، و در حد ظرفیت این کتاب، مجهز به استنادات دینی و علمی، به مشاور و مراجع کمک می‌کند تا با اطمینان بیشتری به کار با این کتاب بپردازد.

مشاوره و روان‌درمانگری فرآیندی تعاملی و تخصصی است که هدفش اصاح یا ارتقای سطح بهداشت روانی یا سلامت روان‌شناختی و مؤلفه‌های مربوط به آن، مانند تسهیل در تصمیم‌گیری است. این حوزه از روان شناسی، از مهمترین دستاوردهای علمی استفاده کرده و از فعالیتها یا عناصر مختلفی تشکیل شده است. روان‌درمانگری و مشاوره را از آن جهت عمی می‌دانند که بر اساس روش علمی قابل تعریف است؛ مشاور یا روان‌درمانگر بر اساس یافته‌های قبلی خود درباره مشترکات انسانی و نیز اطلاعات جمع‌آوری شده، با روش دقیق علمی از مراجع خود، دست به فرمول‌بندی فرضیاتی درباره پدیدایی، تحول و ساخت مشکل یا اختلال مراجع می‌زند، و بر اساس برنامه‌ای که در آن همه متغیرهای مداخله‌گر شناسایی، کنترل، تعدیل و مطالعه می‌شوند؛ اثر برنامه مشاوره و درمان خود را بر مشکل مراجع بررسی می‌کند. فرض این متخصصان بر این است که این برنامه‌ها قبلاً در صحنه عمل، آزمون شده و نواقص آنها برطرف گردیده است و برای این مشکل مراجع، بهترین نتیجه را در پی خواهد داشت. مدارک موجود که مبنای یک اصل علمی قرار می‌گیرند، از منابع مختلفی به دست می‌آیند. اغلب آنها از تجربه‌های انباشته‌شده متخصصان همین رشته در طول سالها تلاش و تحقیق است، اما مبانی این مداخله‌ها در بسیاری از مواقع صرفاً بر تجربه علمی استوار نیست و حاصل شهود و فلسفه‌های حاکم زمانه نیز می‌باشد؛ علاوه بر این، به دلیل تفاوت‌های فردی و منحصربفرد بودن هر انسان، فرضیه یک مشاور و روان‌درمانگر هرچند هم دقیق باشد، به علت اینکه مبتنی بر تجربه‌های قبلی است، نمی‌تواند قابلیت تعمیم کامل را برای مراجعان بعدی داشته باشد.

ازاین رو، مشاور و روان درمانگر وقتی کارش را بر اساس یک مدل آغاز کرد، از خلاقیت وهنر خود استفاده می‌کند و در خلال فرآیند مشاوره، الگوی خود را متناسب با جنبه‌های منحصر به فرد مراجع خود تغییرمی دهد. این تغییر مانند تعمیر یک هواپیمای در حال حرکت  و کاری بسیار دشوار وپرمسئولیت است. شاید یکی از دلایلی که روان‌شناسان در صحنه عمل گرایش به رویکردهای یکپارچه دارند، دستیابی به الگویی جامع برای کار خود باشد. سؤالی که بی پاسخ می ماند این است که آیا علم به دلیل طبیعت ابطال‌پذیری و مبتنی بر بودن فرضیات تجربی،  می‌تواند به این مهم دست یابد؟

 هرچند گشودگی فضای پژوهش های علمی نسبت به تجربه های جدید باعث پویایی علم و از مزایای آن تلقی می‌شود، اما آرزوی یک عالم یا به طور اخص یک روان‌درمانگر و مشاور این است که با قطعیت بیشتری به مراجع خود کمک کند و او را برای همیشه از رنج روانی برهاند؛ به همین دلیل، نسل جدید پژوهش‌های بالینی بر این نکته تمرکز دارند که کدام روش درمانگری و مشاوره دارای اثربخشی بیشتر و نتایج ماندگارتری است (جان بزرگی، ۱۳۹۳ ب)؛ آنان به دنبال کشف عوامل مشترک  و روش‌های فراگیر هستند. اما به نظر می رسد این مهم بدون کشف ساخت های فطری که خالق این موجود بنا کرده است، امکان پذیر نیست. روان شناس اصلی، انسان خداوند متعال است و بدون تأسی به او و گرفتن فرضیات اساسی از وحی که دانشی قطعی تلقی می‌شود، این راه ممکن است به سر منزل مقصود نرسد.

از جمله منابعی که بشر در طول تاریخ برای دانش عملی و تنظیم زندگی خود به آن اعتماد اساسی داشته است، وحی الهی است. اصل بر این است که خالق انسان بهترین راهنمای وجودی  را برای مراقبت  و بهترین برنامه را برای ارتقا و سلامت مخلوق خود طراحی و به شیوهای مختلف در اختیار او نهاده است. یکی از موهبت های بزرگ و اساسی عقل است که به واسطه آن بشر بر دنیای درونی و بیرونی خود تسلط می یابد؛ اما به دلیل علاقه خداوند حکیم به مخلوق خود و اینکه او را موجودی مختار و مسئول آفریده  و توانایی شانه خالی کردن از بار مسئولیت را به او داد؛ برنامه و راهنمایی را از طریق پیامبران در اختیار او قرار داده است  واز آنجا که خلقت انسان از قواعد ثابتی برخوردار است، می توان براساس کشف  و مطالعه آن قواعد و وحی الهی به تدوین برنامه های مختلف در حوزه های مختلف زندگی پرداخت. تجربه حاصل سازمان‌دهی هدفمند عقل بشری است  که به عنوان حجت درونی شناخته می شود و وحی با تشریع چارچوب راهنما به عنوان یک منبع عقلانی بیرونی تلقی می شود.

امروزه مشاوره و روان درمانگری به عنوان یک فن کاربردی روان شناختی پیشرفت شایان توجهی یافته است؛ اما به رغم تلاش های فراوان و گذراندن دوره های مختلف تحول، هنوز جان بشر رنج‌دیده را التیام نمی بخشد. مدت ها روان‌درمانگران و مشاوران از مراجعان خود به طور مستقیم و غیرمستقیم می خواستند معنویت خویش را پشت در اطاق مشاوره بگذارند و بعد برای درمان یا مشاوره وارد اطاق شوند (پارگامنت، ۲۰۰۷ ) و بدین وسیله خود را از یک موهبت الهی بنادین محروم می کردند، ولی امروزه در پی پژوهش های مختلف همان دانش بشری راه خود را به سوی معنویت  و تعالی با تدبیر الهی فراهم کرده است. منابع غنی و پربار اسلامی به ویژه در عرصه های مختلف، زمینه را برای شکل‌گیری چارچوب هایی معتبر و معنوی برای کمک به افراد نیازمند فراهم می سازد.

اگرچه می توان وارسی عناصر اساسی  را واجد ریشه دینی دانست ، اما نمی توان تداعی آزاد روان تحلیلگران را از اعتراف گنهکاران در مکانی امن نزد کشیشان، تا حدودی هم کنش ندانست. اصول تغییر رفتار بسیار نزدیک به اخلاق عملی در ادیان است و توجه مثبت غیرمشروط راجرزی ها از سیره انبیاء واولیاء در برخورد با بندگان خدا به حساب می آمده  است. از طرف دیگر در برخی منابع دینی (به ویژه در دین اسلام) به عناصری بر می خوریم که جای آن در مشاوره امروزی بسیار خالی است . نمونه های آن را می‌توان در پیگیری فصول مشاهده کرد.

دین اسلام به دلیل اینکه شریعتی همه‌جانبه است، در تمامی ابعاد زندگی پیروان خود جریان دارد و این ساری و جاری بودن دین سبب می شود مشاوره با هر رویکردی به نتیجه مطلوب نرسد. منابع دینی مشاوره به معنای کلی آن مورد تأکید قرار گرفته است؛ به طور مثال، مشاوره در تصمیم‌گیری فردی که نوعی راهنمایی به حساب می‌آید، با دقت در کلام امام علی (ع) ، دیده می شود؛ او بیان می داردکه « قبل از تصمیم مشورت کن و قبل از اقدام فکرکن»، یکی از نتایج این بیان آن است که در مواقعی که پای تصمیم مهمی در میان است، قبل از هرگونه تصمیمی باید از خدمات مشاوره ای استفاده کرد. مشاوره در تصمیمات گروهی و حتی مهم (مانند تصمیم های نظامی) مورد تأکید خداوند متعال بوده است. در مشاوره‌های تخصصی نیز مشاوره نوعی مشارکت جویی از عقل دیگری است و در سراسر کتاب حاضر به مستندات دینی این بیان اشاره می شود.

زمانی که طرح این کتاب به عنوان  اصول و فنون مشاوره  و روان درمانگری آماده می شد، بررسی کتاب های منتشره شده در سطح بین المللی، بیانگر محدودیت جدی در این زمینه بود. به  جز چند کتاب اصلی که در متن  از آنها استفاده شده است، کتابی که بتواند الگوی مناسبی برای بیان اصول باشد، یافت نشد. شاید به این دلیل که هر نظام روان درمانگری دارای چارچوب نظری و اصول خاص خود است و کتابی که مستقیماً در زمینه  اصول نوشته شده باشد، به نوعی ناچار است در حد نظریات به بیان اصول بپردازد. محققان داخلی هم در این زمینه تلاش هایی کرده اند که به فراخور مطالب از آنها استفاده شده است؛ اما این کارها نیز برای ذهن آماده  دانشجویان  معتقد این مرز و بوم اقناع کننده نبوده و به همین دلیل طرح این کتاب به نحوی تنظیم گردیده است که بتواند ذهنیت منسجمی درباره اصول نظری و عملی در تمامی مراحل کار مشاوره و درمان به دست دهد. تدریس بیش از دو ترم این کتاب (قبل از چاپ) و به‌کارگیری اصول آن در عمل در سطح چند مرکز مشاوره توسط روان شناسان بالینی، امید همکاران را برای تبدیل آن به یک کتاب کاربردی مطلوب متناسب با فرهنگ اسلامی، افزون گردانید.

نقد و بررسی آن توسط داوران و ناظران محترم طرح باعث شد شاکله کتاب چندبار تغییر کند؛ گرچه این تغییرات بر غنای مطالب افزود، اما بیم آن می‌رود که زمینه عدم انسجام فهم مطالب را در برخی از فصول ایجاد کند که امید است در نسخه‌های بعدی این اشکال برطرف شود.

برای تدریس این کتاب مدرسان محترم باید بر تمامی مطالب کتاب تسلط داشته باشند؛ چرا که مطالب فصول به هم مربوطند و مستندات برخی مطالب در جایی که تناسب بیشتری داشته، قید شده و برای کاهش حجم کتاب از تکرار جلوگیری شده است.

نکته دیگر اینکه، بحث فنون مشاوره که در فصل آخر آمده بود به طور تفصیلی از کتاب حذف گردید؛ چرا که با حجم گسترده کتاب مواجه بودیم و بخش مهم آن درکتاب روان درمانگری چند بعدی معنوی، به چاپ خواهد رسید.

اصول نظری مه مبنای اصلی این کتاب قرار گرفته است، به تمامی حوزه های مورد نیاز یک انسان پوشش می دهد. روان‌شناسی امروز بیشتر در قالب انسان شناسی و هستی شناسی، به بررسی روش‌ها و فنون روان شناختی پرداخته است. این کتاب اهمیت مبدأ و معاد را مد نظر قرارداده و اصول مختلفی را بر مبنای منابع دینی مطرح کرده است.

این کتاب در ۱۰ فصل طراحی شده است. فصل اول، به کلیات و مفاهیم، و در فصل دوم به اصول نظری پرداخته است. فصول بعدی نیز مطابق با فرآیند مشاوره تنظیم شده و تلاش شده است تا دانشجویان را برای به کارگیری مطالب مهیا کند. به خصوص فصل فرمول بندی درمان که مفهومی کلیدی برای برنامه‌ریزی مشاوره و درمان است، به نحوی تنظیم شده که مشاوران می‌توانند آن را در عمل تجربه کنند.

در پایان، بر خود فرض می دانم از تمامی کسانی که در شکل گیری این مجموعه همکاری کرده اند، قدردانی کنم. به ویژه از جناب حجت الاسلام دکترعباس پسندیده که با ارزیابی و ارا ئه نقطه نظرهای ارزشمند خود، بر غنای کتاب افزود و همچنین، از جناب آقای دکتر خدابخش احمدی، به دلیل ارزیابی کتاب و اظهار نظر علمی به منظور غنابخشی به مطالب کتاب سپاسگزارم. زحمات همکاران پژوهشگاه که زمینه‌ساز شکل‌گیری پژوهش‌های مذهبی در حوزه علوم انسانی می‌باشد نیز قابل ستایش است.

کتاب حاضر به عنوان دو واحد کتاب درسی در زمینه روان‌درمانگری و مشاوره در دانشگاه‌ها قابل تدریس است. هرچند به عنوان یک راهنما در کلینیک‌های مشاوره، روان‌درمانگری و روانپزشکی نیز قابل استفاده است. امید است علاوه بر جامعه دانشگاهی، سایر علاقه‌مندان نیز از آن بهره‌مند گردند.

کتاب «اصول روان درمانگری و مشاوره با رویکرد اسلامی»  در ۳۶۸ صفحه و مبلغ ۱۷۳٫۰۰۰ ریال در اختیار دانشجویان و علاقه‌مندان قرار گرفته است.