| امروز جمعه, ۱۰ فروردین , ۱۴۰۳ |
سرخط خبرها:

طبقه‌بندی جدید علوم و تولید علوم انسانی اسلامی/10؛


مقایسه تقسیم‌بندی علوم «قلقشندی» و «ابن‌اکفانی»

تقسیم بندی قلقشندی تقسیم بندی فلسفی نیست. روش او روش معلمانی است که در طریق آموزش، ادب و ادبیات را بر همه چیز مقدم می دارد.

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه، قلقشندی، قاضی شهاب الدین، احمد بن عبدالله بن احمد قلقشندی است که در قلقشنده یکی از قریه های اصلی قلیوبی در مصر متولد شد. او اصلا عرب و از قبیله بنی بدر بود. او در قاهره و اسکندریه در نزد بزرگان مصر درس خواند و در ادبیات و فقه متخصص شد و در علوم لغت، بلاغت و انشاء سرآمد روزگار خویش گردید.

 


در سال ۷۷۸ هجری ابن ملقن به او در فتوا و تدریس فقه شافعی اجازه داد او در ضمن به برخی از امور اداری نیز مشغول گردید. او به خاطر نبوغ و استعداد ادبی به  دیوان انشاء سلطان طاهر برقوق راه یافت. به گفته وی در این زمان، دیوان انشاء اهمیت خاصی داشت و مسئول آن می بایست بر تمام شئون و مسائل حکومت، سیاست داخلی و خارجی و روابط خارجی بین مصر و سایر کشورها واقف باشد.(قلقشندی، مقدمه صبح الاعشی ۸-۷ ).

 

دیوان انشاء از زمان دولت فاطمیون، بسیار محترم و برای مدتی طولانی مدرسه ادبی بود که در آن بزرگان کتابت و پیشوایان نثر و بلاغت جمع می شدند. اولین کسی که منصب دیوان انشاء را تصدی کرد قاضی محی الدین بن عبدالظاهر بود که در دوران حکومت بیبرس و منصور قلاوون و اشرف خلیل عهده دار این منصب شد  حتی قبل از قلقشندی در حدود نیم قرن جغرافیدان ممتاز و کاتب مشهور و سیاستمدار برجسته صاحب کتاب مسالک الابصار که کتاب رسمی او در این زمینه تعریف بالمصطح الشریف است که در اصطلاح عصر ما معادل رسوم و پروتوکولها و مراسلات دیپلماسی می تواند نام گیرد این منصب را داشته است.

 


کتاب صبح الاعشی فی صناعه الانشاء را فی کتابه الانشاء یا فی فنون الانشاء، فی معرفه الانشاء یا فی قوانین الانشاء هم گفته اند. او وظیفه اساسی کتاب را تدوین همه مسائلی می داند که در دفاتر اساسی حکومت مورد توجه است.

 


مصادر صبح الاعشی و روش او :

 


قلقشندی در تهیه دایره المعارف خود به دو نوع مصادر توجه داشته است: اول: آنچه در دیوان انشاء از پیمان ها و مکاتبات حکومتی در دیپلماسی وجود داشته است و دوم: کتب و مصنفات اصلی در عرصه های علم و ادب. عمدتا اسناد و مکاتبات کتاب صبح الاعشی به دوران ممالیک برمی گردد. دوران ممالیک در مصر، دوران پر نشاط سیاسی در سیاست خارجی بوده است.

 

از مأخذی که مورد استفاده قلقشندی بوده است می توان به کتب زیر اشاره کرد: تعریف بالمصطح الشریف و عرف التعریف از فضل الله عمری، تثقیف از ابن ناظر جیش، مواد البیان از علی بن خلف، معالم الکتابه از ابن شبث، اوائل از ابوهلال عسکری، اموال از ابی عبید، ذخیره الکتاب از ابن حاجب نعمان، صناعه الکتاب از ابوجعفر نحاس، قوانین الدواوین از ابن مماتی، تقویم البلدان از مؤید صاحب حماه، تاریخ الدوله الفاطمیه از ابن طویر، روض المعطار از حمیری، عجایب المخلوقات از ابن اثیر، عقد الفرید از ابن عبدر به، القلم و الدواهً از محمد ابن محمد بن عمر مدائنی، لباب از سمعانی، مثل السائر از ابن اثیر، مسالک الابصار فی ممالک الامصار از عمری، المسالک و الممالک از ابن خرداد به به و مشترک از یاقوت حموی همچنین از کتاب حسن التوسل فی صناعه الترسل از شهاب الدین محمود چلپی (۷۲۵ م ) و الدار الملتقطه فی تبیین الغلطه از حسن بن محمد صنعانی (۶۵۰ م ) و بسیاری کتب دیگر را باید نام برد.

 


کتاب صبح الاعشی فی صناعه الانشاء دائرهالمعارف عظیمی است که کمتر شناخته شده است . باید مطالب آن ترجمه شود تا فارسی زبانان از این گنجینه عظیم بهره مند شوند. قلقشندی بنا به مسئولیت خطیری که در حکومت وقت در مغرب داشته است معتقد بوده که آن کس که سمت ریاست دفتر بالاترین مقام حکومتی را بر عهده می گیرد باید به همه مسائل و فنون کم و بیش آگاه و به ویژه با ادبیات موجود در جامعه، نحوه برخورد و مکاتبات آشنا باشد. در سالهای ۷۳- ۷۲ در پژوهشکده اسناد در سازمان اسناد ملی ایران طرح ترجمه خلاصه ای از این دائرهالمعارف را به تصویب رسید و قرار بود با همکاری آقای دکتر تجلیل رئیس وقت کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به این امر مهم اقدام شود لی مشکلات مالی مانع از ادامه کار شد. قرار بود نام ترجمه این کتاب صبح بیداری در مکاتبات اداری باشد.

 

 

قلقشندی و تقسیم بندی علوم از نظر وی

 


قلقشندی در تقسیم بندی علوم که در جلد اول کتابش آن را مطرح کرده است پس از ذکر اینکه کاتب دیوان انشاء باید به علوم زمان خویش آشنا باشد به تقسیم بندی علوم پرداخته است. تقسیم بندی وی تقسیم بندی فلسفی نیست. روش او روش معلمانی است که در طریق آموزش، ادب و ادبیات را بر همه چیز مقدم می دارد با توجه به اینکه او نام کتاب ابن اکفانی ارشاد القاصد … را می برد بی تردید تحت تاثیر تقسیم بندی ابن اکفانی بوده است و روش کارش نیز دقیقا مشابه اوست. او همانند ابن اکفانی در ذیل تقسیمات خویش نام کتابها را می برد و  به سه مقوله کتابهای مفصل، متوسط و مختصر اشاره می کند تا مبتدی و علاقه مند بتواند بر حسب ضرورت و نیاز کتاب خویش را انتخاب کند (ویتکام، ۱۷۲ ) او نیز چنین کرده است.

 


طبقه بندی در نزد قلقشندی ۷ قسمت است  که ۷ اصل نامیده شده است: اصل اول علم ادب و ادبیات شامل ۱۰ بخش (لغت، تصریف، نحو، علم المعانی، بیان، بدیع، عروض،  قوافی، قوانین خط، قوانین قرائت) اصل دوم علوم شرعیه شامل ۹ بخش (نوامیس، قرائت، تفسیر، روایت حدیث، درایه حدیث، اصول دین، اصول فقه، جدل و فقه ) اصل سوم علم طبیعی شامل ۱۲ بخش (طب، دامپزشکی بیزره، فراست، تعبیر خواب، احکام نجوم، سحر، طلسمات، سیمیا، کیمیا، فلاحت، ضرب الرمل )

 


اصل چهارم علم هندسه شامل ۱۰ بخش (عقود الابنیه، علم المناظر، علم المرایا المحرقه، علم مراکز الاثقال و علم المساحه، انباط المیاه، جرالاثقال، بنکامات، علم آلات جنگی و آلات روحانیه)

 


اصل پنجم علم هیات شامل ۵ بخش (زیجات، مواقیت، کیفیت ارصاد، تسطیح الکره و آلات ظلیه)

 


اصل ششم عدد شامل ۵ بخش (حساب مفتوح ،حساب تخت و میل، علم جبر و مقابله حساب المطابق، حساب الدور و الوصایا و آخرین اصل علوم عملیه شامل علم سیاست، اخلاق و تدبیر منزل است.

 

 

اهمیت صبح الاعشاء وسایر تالیفات وی

 


قلقشندی مولف برجسته ای است که علاوه بر کتاب صبح الاعشی دارای تالیفات دیگری نیز هست که از آن جمله است:


– ضوء الصبح المسفر و جنی الدوح المثمر که جزء اول آن در چاپخانه الواعظ در قاهره در سال ۱۳۲۶ ق چاپ شد.


– الغیوث اللوامع فی شرح جامع المختصرات و مختصرات الجوامع در علم فقه مذهب شافعی 


–  نهایه الادب فی معرفه انساب العرب در تعریف قبائل عرب که آن را برای جمالی یوسف الاموی نوشت و در مطبعه ریاض در بغداد چاپ شد.


– قلائد الجمان فی قبایل العربان که باز در زمینه انساب عرب است صاحب کشف الظنون این کتاب را به پدر وی نسبت داده است.

 


– ماثر الانافه فی معالم الخلافه در انواع عهد نامه ها و گفتگو ها بین شاهان و خلفا و طبقات خلفا و حکام که ظاهرا “آخرین تألیف قلقشندی است.

 


باید توجه داشت که مهمترین اثر قلقشندی همان صبح الاعشی فی صناعه الانشاء است که اولین بار مطبعه الامیریه در قاهره (۱۹۱۰) جزء اول آن را چاپ کرد. سپس بقیه مجلدات آن تا آخرین که جلد چهاردهم بود در سال ۱۹۲۰ منتشر شد. نتیجه این شد که مجلدات آن ناهمگون و نامرتب به بازار عرضه شود و پاره ای از آنها از بین برود. در سال ۱۹۶۳ موسسه العامه تألیف و الترجمه و الطباعه و النشر مجددا این مجموعه را با تصحیح استاد محمد عبد الرسول چاپ کرد ولی فهارس نداشت. در سال ۱۹۷۰ استاد محمد قندیل بقائی فهارس کاملی برای آن تهیه کرد و چاپ اخیر با شرح و تعلیق و مقابله نصوص توسط محمد حسین شمس الدین در ۱۵ جلد که جلد آخر آن فهارس آن است به طبع رسیده است.

 


اکثر مکاتبات و مراسلات و پیمان نامه هایی که قلقشندی از آن در کتاب خویش یاد کرده است مربوط به عصر و دوره ممالیک است و این عصر در واقع عصر پرنشاط حکومت مصر در سیاست خارجی است. بعضی از این نامه ها تنها در این کتاب یافت می شود مثل نامه پادشاه ایوبی (جواد) به امپراطور بیت المقدس (فرانک ) و یا دو نامه مبادله شده بین ابوالحسن مرینی حاکم فارس و سلطان ناصر محمد بن قلاوون و ….

 


قلقشندی به عنوان یک نویسنده دقیق در تهیه کتاب خویش به دقت به مسائل علمی توجه داشته است او ظاهرا ناقل امین و درستکاری است که گفتار و نظریات دیگران را به خود نسبت نمی دهد. 

 


کتاب صبح الاعشی به ۱۰ مقاله تقسیم شده است که دارای یک مقدمه و یک خاتمه است مقاله اول درباره مجموعه اطلاعات و معارف عمومی است که کاتب دیوان انشاء به آن نیازمند است مقاله دوم که به جغرافیا اختصاص دارد که به تمام معنا به مسئله جغرافیای زمان پرداخته است. در تاریخ هم سنگ تمام گذاشته و مطالبی را که جمع آوری کرده با پیشینیانش تفاوت دارد. مقاله سوم مربوط به انواع مکاتبات و ولایات است و درآن به ذکر اسماء و کنیه ها و القاب، بیان مقادیر و اوزان و امثال آن پرداخته است. مقاله چهارم: بحث مفصلی درباره القاب شاهان، خلفا، ذسرداران جنگ، دانشمندان، نویسندگان، قاضیان دارد که به هنگام مکاتبه با آنان باید رعایت شود (جلدهای ۶،۷،۸ و بخشی از ۹).

 

در این مقاله روشهای مکاتبه و چگونگی شروع آن با سلام، دعا و صلوات و اصطلاحات مرسوم بین شاهان شرق و غرب و نویسندگان کشور مصر در عصر های مختلف از صدر اسلام تا قرن هشتم سخن به میان می آید. به نامه های نوشته شده از شاهان و خلفای مصر و شام به نواب سلطنت، کارگزاران، قاضیان و مدیران دولتی در این دو کشور و نیز به ملوک تاتار، ایران، ارمنستان و شاهان مغرب و سودان، روم، ترک و کشور هایی چون فرانسه، اسپانیا،پاپ، قیصر، حاکمان ژنو و غیره توجه شده است. در این بخش نمونه هایی از مهمترین این مکاتبات آمده است.

 


مقاله پنجم شامل مسئله حکومت ها، طبقات، خلافت و سلطنت، نفوذ صاحبان شمشیر و قلم، القاب مصطلح در حکومتها، عهد نامه ها با ذکر انواع آن است: مقاله های چهار و پنج مشتمل بر صد ها عهد نامه و نامه ها ی رسمی و دیپلماتیک که نشان دهنده عظمت تاریخ نظامی و اداری مصر در آن زمان است می باشد.

 


مقاله ششم شامل وصایا، واگذاری امتیازات دولتی (طرخانیات)، تحویل سالها به یکدیگر است. مقاله هفتم از اقطاعات و ایجاد، احکام و انواع آنها سخن می گوید و نمونه هایی از فرمانهای صادره دولتها در اعصار مختلف را به نمایش می گذارد. مقاله هشتم از قسم نامه ها و انواع آن در زمان جاهلیت و اسلام در دولت های اسلامی و غیر اسلامی بحث می کند. مقاله نهم از امان نامه ها و قرار دادهای منعقده بین مسلمانان و کفار و آنچه برای اهل ذمه نوشته می شود بحث می کند و سرانجام مقاله دهم از فنون کتابت و آنچه بین کاتبان مرسوم است سخن می گوید و آن را در دو قسمت بیان می دارد: ۱) مباحث جدی شامل مقالات و رسائل و آنچه از علما و اهل ادب در این باب آمده است و ۲) هزلیات و آنچه ملوک به بعضی از آنها عنایت دارند. در خاتمه به آنچه غیر از امور کتابت به دیوان انشاء مربوط است مانند پست(برید) اشاره دارد.

 

نویسنده: دکتر غلامرضا فدایی، استاد دانشگاه تهران

 

بخش قبلی این سلسله یادداشتها را اینجا بخوانید!

 

انتهای پیام/

کد خبر : 25533
تاريخ ثبت خبر : 21 تیر 1395
ساعت بارگزاری خبر : 11:33
برچسب‌ها:,

دیدگاه شما

( الزامي ) (الزامي)