طبقه‌بندی علوم از نظر ابن سینا

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه، ابوعلی سینا(۳۷۰-۴۲۸) موضوع تقسیمات علوم را بسیار مورد توجه قرار داده و در چندین کتاب و رساله بحث تقسیم علوم را طرح و در برخی موارد به تفصیل مورد بررسی قرار داده است. وی در دانشنامه علایی، منطق المشرقیین، رساله اقسام العلوم العقلیه، منطق شفاء، الهیات شفاء، بخش منطق و طبیعیات عیون‌الحکمه تقسیم علوم را مورد بررسی قرار داده است. او دقیق‌ترین تقسیم خود را در منطق‌المشرقیین آورده است.

شیخ ابوعلی سینا در کتاب مشهور شفا علوم زمان خود را به سه دسته تقسیم کرده است:

اول- علوم عالی و آنها علومی هستند که با ماده سرو کار ندارند و درک و فهم آنها فقط با تعقل صورت می گیرد و آنها را علوم ماوراء الطبیعه نامند. مانند الهیات و فلسفه و منطق که علوم اولی نیز نامیده می شوند.

دوم- علوم اوسط یا وسطی هستند که هم با ماده سروکار دارند و برای یادگرفتن علوم اولی دانستن آنها لازم است و آنها علوم ریاضی هستند چنانچه فلاسفه قدیم برای درک مطالب علمی خود ابتدا ریاضیات را فرا می گرفتند.

سوم- علوم ادنی یا دانی هستند که فقط با ماده سرو کار دارند و آنها را با مشاهده و تجربه می توان درک کرد و آنها علوم طبیعی هستند که امروزه آنها را علوم تجربی می گویند.

اما علوم ریاضی در نظر شیخ ابوعلی سینا به چهار قسمت تقسیم می شد:

1. علم اعداد- که عبارت از آشناشدن به انواع اعداد و دانستن خاصیت هر کدام و نسبت آنها با یکدیگر است. جمع و تفریق ارقام هندسی و جبر و مقابله نیز جزو این علوم محسوب می شد. این علم را علم الارثما طیقی (علم الحساب) نیز می گویند.
2. علم هندسه- که عبارت از آشنایی به احوال خطوط و اشکال سطوح و مجسمات و مساحات اشکال و نسبت بین آنها و علوم جراثقال و اوزان و موازین و آلات جریه و مناظر و موایا و نقل میاه باشد.
   علم هیأت- که عبارت از آشنایی به عالم و شکل و اوضاع و مقادیر و حرکات ستارگان است و از فروع این علم همان زیجات و تقاویم می باشد.
3. علم موسیقی- که عبارت از آشنا شدن به انواع نغمه ها و اتفاق و اختلاف آنها و ابعاد و اجناس و جمع و انتقالات و ارتفاع آنها و کیفیت تألیف لحن هاست، علم تهیه آلات موسیقی نیز از متفرعات این علم است.

ابن سینا یکایک این علوم را که از قدما به او رسیده می دانسته و اضافاتی نو نیز بر آنها نموده است به خصوص در کتاب المجسطی اضافاتی به آخر آن نموده است. نکته قابل توجه آن است که در نظر ابن سینا علم هیأت یکی از علوم اساسی ریاضی است و به آن توجه به خصوصی داشته است. به طور کلی دانشمندان قدیم به این علم اهمیت فوق العاده ای می داده اند. همچنین شیخ علم موسیقی را نیز جزو علوم ریاضی دانسته است.

طبق تقسیم وی در کتاب مذکور، علوم به تقسیم اولی، یا به‌ گونه‌ای است که صلاحیت ندارد احکامش در همه‌ قرون و اعصار جاری شود، بلکه تنها در برهه‌ای از زمان جاری می‌شود؛ یا آن‌ که نسبت به جمیع اجزاء زمان متساوی است که در واقع این قسم علم حکمت نام دارد.

حکمت خود شامل اصول و فروعی است. از جمله‌ فروع آن طب، کشاورزی (فلاحت) و نیز علوم جزئیه منسوب به تنجیم و صنایع دیگر است اما اصول حکمت و به تعبیر بوعلی علوم اصلی، یا به عنوان آلت و وسیله‌ای برای فراگیری سایر علوم مورد استفاده قرار می‌گیرد(علم منطق) یا این‌که فی‌نفسه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

این قسم علم، چنان‌که غایتش صرفا تزکیه نفس باشد، علم نظری نامیده می‌شود و چنان‌که غایت آن علاوه بر تزکیه‌ نفس به مرحله‌ عمل درآوردن چیزی باشد که صورت آن در ذهن نقش بسته است، علم عملی نام دارد. بنابر آن‌چه ذکر آن گذشت، روشن می‌شود تقسیم حکمت به آلی و غیر آلی و تقسیم غیر آلی به نظری و عملی، تا پیش از ابوعلی سینا سابقه نداشته است. بوعلی در منطق شفا هدف فلسفه را آگاهی از حقایق اشیاء در حد توان و وُسع انسان معرفی کرده است. از نظر وی اشیاء موجود یا چیزهایی است که وجود آن‌ها به اختیار و فعل ما نیست(فلسفه نظری)؛ یا اموری است که وجود آن‌ها به اختیار و فعل ماست (فلسفه‌ عملی).

هدف فلسفه‌ نظری تکمیل نفس است به این‌که بیاموزد و دانا شود و به‌ عبارتی هدف در آن معرفت حق است. هدف فلسفه‌ عملی نیز تکمیل نفس است به این‌که بداند تا عمل کند و به عبارت دیگر، هدف در آن معرفت خیر است. فلسفه‌ نظری یا آمیخته با حرکت است یا آن‌که آمیخته با حرکت نیست. امور آمیخته با حرکت یا چنان است که وجودی ندارد جز به گونه‌ای که مخالطت با حرکت برایش جایز است، یا آن‌که وجود دیگری غیر از آن داراست. قسم اول یا به‌گونه‌ای است که چه در قوام و چه در وهم تجرید آن از ماده معین ممکن نیست(علم طبیعی)؛ یا تجرید آن از ماده معین در قوام صحیح نیست ولی در وهم صحیح است(علم ریاضی)؛ قسمی که وجودی غیر از صحت مخالطت با حرکت داراست، هم در قوام و هم در وهم تجرد آن از حرکت صحیح است(علم الهی).

فلسفه‌ عملی نیز یا مربوط به آموختن آرایی است که از به کار بستن آن‌ها مشارکت عمومی انسان‌ها سامان پیدا می‌کند(تدبیر مدینه یا علم سیاست)؛ شیخ در دانشنامه علایی این قسم را مشتمل بر دو قسم می‌داند که یکی علم چگونگی شرایع و دیگری علم چگونگی سیاسات است و در واقع میان تدبیر مدینه توسط نبی و غیر آن فرق گذاشته است. فلسفه‌ عملی یا مربوط به آرایی است که از به کار بستن آن‌ها مشارکت خصوصی انسان‌ها سامان می‌یابد(تدبیر منزل)؛ یا مربوط به آرایی است که از به کار بستن آن‌ها حال شخص واحد در تزکیه نفس اصلاح می‌شود(علم اخلاق).

در رساله اقسام العلوم العقلیه شیخ اصول و فروع هر یک از اقسام حکمت نظری را ذکر کرده و گفته علم طبیعی یا علم اسفل دارای هشت اصل است: سمع کیان؛ سماء و عالم؛ کون و فساد؛ آثار علویه؛ معادن؛ نبات؛ طبایع حیوانات؛ نفس؛ حس و محسوس. و فروع آن: احکام نجوم؛ فراست؛ علم تعبیر؛ علم طلسمات؛ علم نیرنجات(سحر) و علم کیمیا؛ علم ریاضی یا علم اوسط دارای چهار اصل است: عدد، هندسه، هیئت، موسیقی؛ فروع علم عدد: جمع، تفریق، جبر، مقابله، فروع هندسه: مساحت، حیل متحرکه، جرالاثقال و اوزان، فروع هیئت: زیجات و تقاویم؛ علم الهی یا علم اعلی دارای پنج اصل است: نظر در معرفت معانی عامه؛ نظر در اصول و مبادی؛ نظر در اثبات حق اول و توحید؛ نظر در اثبات جوهر اول؛ تسخیر جواهر جسمانی و از جمله فروع آن، کیفیت نزول وحی؛ جواهر روحانی و معاد است.

نظریه ابن سینا در تقسیم بندی و طبقه بندی علوم علاوه بر دارا بودن ویژگی ها و محسناتی نظیر عقلی بودن تقسیم، تام بودن استقرائات، تباین بین اقسام، مانعیت و جامعیت، دارای نوع خاصی از انتظام، هنجارمندی و رعایت اصول ارزشی است. شناسایی و به کارگیری بعضی از محسنات این نوع نظام های طبقه بندی علوم، می تواند رهیافت های روشنی را به جهان فلسفه علم، ارائه دهد.

بخش قبلی این سلسله یادداشتها را اینجا بخوانید!

انتهای پیام/