کارنامه ۳۷ سال فعالیت شورای عالی انقلاب فرهنگی برای علوم انسانی

به گزارش پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه به نقل از فارس، پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ دانشگاه‌های ایران به مدت سه سال تعطیل شدند، این تعطیلی در پی مجموع رویداد‌های اوایل سال ۱۳۵۹ روی‌ داد و تا سه سال ادامه داشت، رویدادهایی که به انقلاب فرهنگی معروف شد، هدف چنین انقلابی که مورد حمایت امام خمینی(ره) و نیز مانند انقلاب سیاسی به رهبری ایشان بود، اسلامی‌سازی دانشگاه‌ها عنوان شد، معمار کبیر انقلاب در فروردین سال ۵۹ بر تصفیه‌ دانشگاه تاکید و فرمودند: «باید انقلاب اسلامی در تمام دانشگاه‌های سراسر ایران به وجود آید تا اساتیدی که در ارتباط با شرق و یا غرب‌اند تصفیه گردند و دانشگاه محیط سالمی شود برای تدریس علوم اسلامی»، به دنبال این پیام نوروزی بود که فاز اجرایی انقلاب فرهنگی آغاز شد، این در حالی بود که در بیست و نهم فروردین‌، منافقین و گروهک‌ها با حمله به دانشگاه تربیت معلم و ضرب و شتم دانشجویان مسلمان، کنترل دانشگاه را در دست گرفتند. شورای انقلاب ۳ روز به آن‌ها مهلت داد تا اتاق‌ها و ستادهای عملیاتی خود را از دانشگاه‌ها خارج کنند، مردم به‌ منظور مقابله با گروهک‌ها به راهپیمایی پرداختند و در روز دوم اردیبهشت‌ ماه در حالی‌ که منافقین به سلاح گرم و سرد مسلح بودند، مردم موفق به شکست آن‌ها شدند و دانشگاه را تصرف کردند که این حرکت مورد تأیید امام (ره) قرار گرفت، پس از آن، ضرورت ایجاب می‌‏کرد تا دانشگاه‏‌ها برای مدتی تعطیل باشد تا تغییر و تحولی اساسی در تمام نظام آموزشی کشور انجام شود تا ‌با مطالعه و فرصت کافی، تحولی اساسی در نظام دانشگاهی کشور پدید آید. این وظیفه به عهده ستاد انقلاب فرهنگی محول شد تا اینکه دانشگاه‏‌ها در ۲۷ آذر ماه ۱۳۶۱ در سالروز وحدت حوزه و دانشگاه، بازگشایی شد، به مناسبت سی‌و هفتمین سالروز انقلاب فرهنگی به آسیب‌شناسی روش توسعه علوم انسانی به خصوص اندیشه سیاسی در ایران پرداختیم که در ادامه می‌آید:

*بررسی علوم انسانی در ۲۵ جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی

جدول پیش‌رو گزارشی اجمالی از روند تحقق علوم انسانی در شورای عالی انقلاب فرهنگی دارد(به استناد سایت شورای عالی انقلاب فرهنگی(

*آسیب‌شناسی روش توسعه علوم انسانی در ایران

محمدتقی ایمان استاد جامعه‌شناسی دانشگاه شیراز با تأکید بر اینکه توسعه معرفت علمی پدیده‌ای نیست که فاقد مبانی بنیادی بوده و از منطق خاصی تبعیت نکند، بلکه مبتنی بر مجموعه‌ای از عناصر بنیادی است که معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی و روش‌شناسی از اهم آنها است، ابراز می‌دارد:   نظام‌های پارادایمی از یک‌سو بر مبانی عمیق هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی پیرامون چیستی و چرایی ماهیت انسان، علم و واقعیت اجتماعی تکیه دارند و از دیگر سو رو به سوی نظریه دارند تا واقعیت اجتماعی را در قاب نظریه‌های انتزاعی مدون معرفی کنند.

وی با اشاره به اینکه پاسخ به چگونگی ورود به واقعیت اجتماعی که در متن نظام پارادایمی نهفته، مسیر روش‌شناختی علم است، می‌افزاید: ورود منطقی تعیین می‌کند که آیا در یک تحقیق علمی دانشمند از مسیر تعریف شده پارادایم وارد واقعیت اجتماعی شده است یا خیر، بر این اساس، ورود به واقعیت(روش‌شناسی) در سه پارادایم غالب علوم انسانی(اثباتی، تفسیری و انتقادی) متفاوت از یکدیگر است.

ایمانی با بیان اینکه واقعیت تغییرپذیر و ادراک انسانی نیز خطاپذیر است، بنابراین ظهور پارادایم‌های گوناگون یک امر طبیعی در علم است، می‌گوید: سیر اندیشه و چگونگی تولید آن در جهان‌بینی اسلامی، توحیدی است. مناقشات علمی در حوزه معرفت علمی در اندیشه اسلامی پس از نزول از سطوح عالی توحیدی به وقوع می‌پیوندد و بنابراین در جهان‌بینی اسلامی اصالت با لوح محفوظ و سنت الهی است و نه واقعیت عینی و اجتماعی موجود. در اندیشه اسلامی تغییر پارادایم معنایی ندارد و گفتمان جای خود را به فراگفتمان می‌دهد.

وی ادامه می‌دهد: مقصود از فراگفتمان، تحلیل، تبیین و ارائه راه‌حل مسائل و واقعیت‌های جدید اجتماعی با مراجعه به مفاهیم اصیل و لایتغیر توحیدی است. بنابراین استفاده از پارادایم‌های رایج غربی برای تحقیق و بررسی در جوامع اسلامی روشی ناصواب است و اندیشمندان مسلمان بزرگترین رسالتشان طراحی مدلی از روش‌شناسی اسلامی است که در آن بتوان چگونگی عناصر توسعه معرفت علمی و جایگاه این عناصر و نسبت آن‌ها با یکدیگر را بر اساس جهان‌بینی اسلامی تعریف کرد.

این استاد دانشگاه درباره ارزیابی روش‌شناسی توسعه علوم انسانی در ایران بیان می‌کند: در ابعاد بنیادی، روش‌شناسی علوم انسانی ایران دچار ابهام پارادایمی و نظری است. این ابهام پارادایمی و نظری باعث شده که این نوع روش‌شناسی توسعه معرفت، مشکل‌مدار باشد تا مسأله‌محور، در یک چنین وضعیتی مشکالت به جای حل شدن، بر روی یکدیگر انباشته می‌شوند و خود را بر نظام اجتماعی و سیاسی تحمیل می‌کنند. در نهایت اینکه توسعه معرفت علمی در ایران و به طور کلی در جهان اسلام برون‌زا است تا درون‌زا. بی‌تردید بدون توجه به این چالش‌ها و ابهامات نمی‌توان به الگوی مشخصی از توسعه معرفت علمی دست پیدا کرد.

وی در انتها راهکار برون‌رفت از این مشکل را این چنین مطرح می‌کند: راهکار این تحقیق برای برون‌رفت از این وضعیت توجه به عناصر زیربنایی در جهان‌بینی اسلامی و به خصوص در زمینه روش‌شناسی است، برای نیل به چنین هدفی باید از ایده‌های علمی مجموعه‌ای از اندیشمندان مسلمان که معتقدند روش‌شناسی علمی در اسلام متفاوت از روش‌های رایج و متداول اثباتی و غربی است، استفاده شود، این اجتماع علمی باید به سمت نوعی جدید از فلسفه اجتماعی حرکت کند. یکی از این مسیرها تدوین فلسفه مضاف است که البته باید مبتنی بر جهان‌بینی اسلامی باشد. در کنار چنین طرح مبنایی، اندیشمندان مسلمان باید به طرح نظریه‌هایی اجتماعی مبتنی بر این فلسفه اسلامی اقدام کنند که روش‌شناسی علم اسلامی یکی از مهمترین عناصر مبنایی آن است. 

*آسیب‌شناسی رشته علوم سیاسی در ایران 

رشته علوم سیاسی در سال ۱۲۷۷ در ایران تأسیس شد. در اینکه دروس و سرفصل‌های این رشته اساساً وارداتی بود، نباید تردید کرد. با پیروزی انقلاب اسلامی این مسأله مطرح شد که چگونه می‌توان محتوای انقلابی و اسلامی به آنها بخشید. علاوه بر اضافه شدن برخی دروس همانند «شناخت ماهیت و عملکرد امپریالیسم»، به همت آیت‌الله عباسعلی عمید زنجانی، ۱۶ واحد مربوط به دروس اسلامی به مجموعه دروس کارشناسی علوم سیاسی افزوده شد. این عمل مبنایی باعث شد رشته علوم سیاسی تا حد زیادی با نیازهای جامعه اسلامی انطباق پیدا کند. در عین حال، به نظر می‌رسد سرفصلهای دروس اسلامی بعد از حدود سه دهه نیاز به بازبینی دارد؛ و اگر به نیازهای آن زمان جواب می‌داد، دیگر نمی‌تواند به شکل کامل پاسخگو باشد. همچنین دیگر سرفصل‌ها و منابع آنها نیز از دانشگاه‌های غربی اتخاذ شده بود و با دروس اسلامی نسبتی برقرار نمی‌کرد.

با این وجود سیدصادق حقیقت استاد دانشگاه مفید معتقد است: اساتید رشته علوم سیاسی هنوز با مبنا قرار دادن پارادایم اثبات‌گرایانه و نه تنها به بومی شدن و اسلامی شدن این دانش توجهی ندارند، بلکه حتی به مکاتب نقاد اثبات‌گرایی در خود غرب نیز بی‌توجه‌اند. در حقیقت، رشته علوم سیاسی هنوز هم تا اندازه زیادی به دنیای متجدد وابسته است. شاید بر این اساس بود که دانشگاه تهران در بهار سال ۱۳۸۷ سرفصل‌های جدیدی برای کارشناسی علوم سیاسی تهیه کرد و برای اولین بار در این سرفصل دیده می‌شود و نقطه‌ای مثبت ارزیابی می‌شود.

وی می‌افزاید: از دیگر ویژگی‌های این سرفصل جدید می‌توان به اصلاح سرفصل‌های دروس اسلامی و اضافه کردن پایان‌نامه در این مقطع اشاره کرد. رشته «اندیشه سیاسی اسلام» ابتدا در پژوهشکده اندیشه سیاسی امام خمینی و سپس در دانشگاه علامه طباطبایی، دانشگاه مفید و دانشگاه‌های دیگر تدریس شد. این رشته به دلیل متمرکز شدن بر موضوع اندیشه سیاسی اسلامی تا اندازه زیادی می‌تواند به نیازهای نظری جامعه اسلامی پاسخگو باشد، علاوه بر مشکل بازار کار برای فارغ التحصیلان این رشته، می‌توان به مسأله تخصصی نبودن سرفصل‌های آن نیز اشاره کرد.

حقیقت، کمبود زمان و عجله برای تصویب سرفصل‌ها در وزارت علوم را عامل این تشتت می‌داند و می‌گوید: اگر این عذر در زمان خود پذیرفته بود، الاقل می‌بایست در سال‌های بعد برطرف می‌شد؛ در حالی که هنوز هم دانشجو با همان سرفصل‌های مشکل‌دار قدیم سروکار دارد، در اصلاح این سرفصل‌ها باید توجه داشت که از متخصصان حوزوی نیز استفاده شود، اگر همکاری حوزه و دانشگاه بخواهد شکل عملی به خود گیرد، قبل از هر چیز باید در این رشته که شکل بینارشته‌ای نسبت به علوم سیاسی و علوم اسلامی دارد، تحقق یابد. در مجموع، می‌توان به آسیب‌شناسی به دید مثبت و خوشبینانه نگریست و آن را مقدمه‌ای برای از بین بردن موانع و نواقص این رشته علمی تلقی کرد.

وی ادامه می‌دهد: قبل از هر چیز، باید جایگاه علوم انسانی به معنای عام و خصوص علوم سیاسی، در برنامه راهبردی و سند چشم‌انداز نظام مشخص و ارتباط آن با گفتمان مسلط تبیین شود، توسعه نهادهای مدنی، به عنوان یکی از شاخص‌های توسعه، می‌تواند به جذب حداکثری نخبگان منجر شود. مسئولان حکومتی با همکاری تنگاتنگ اندیشمندان علوم انسانی و علوم سیاسی می‌توانند به حل بسیاری از معضلات جامعه نائل شوند. ماهیت برخی مسائل به شکلی است که تنها از عهده مسئولان امر و یا صاحبنظران بر نمی‌آید. وحدت حوزه و دانشگاه تنها در صورت تعیین نسبت سنت و تجدد میسر است. بومی‌سازی و اسلامی‌سازی علوم نیز در همین مسأله ریشه دارد و تنها در محیطی مردمسالاری می‌تواند راه به جایی ببرد. 

اکنون که ۳۷ سال از آغاز انقلاب فرهنگی در کشور می‌گذرد به نظر می‌رسد در حوزه نظریه‌پردازی علوم انسانی اسلامی نتوانسته‌ایم راه را به پایان برسانیم و شاهد ثمربخشی این درخت تنومند باشیم، بنابراین تلاش مضاعف اساتید حوزه و دانشگاه و هم‌وفاقی آن‌ها را می‌طلبد تا زمینه‌ها برای تحقق تمدن نوین اسلامی فراهم شود.  

انتهای پیام/