چیستى و چگونگى پیشینه تحقیق

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه، هادى رزاقى در مقاله « چیستى و چگونگى پیشینه تحقیق» به مساله تحقیق پرداخته است.

مقدمه و تعاریف

پس از یافتن مسئله تحقیق، پژوهشگر باید کار خود را با دو بررسى مهم و کارساز آغاز کند که عبارتند: از مطالعه اکتشافى و بررسى پیشینه یا مرور ادبیات تحقیق. این بررسى ها مشابه و در هم تنیده اند و ممکن است برخى از مراحل آن ها همزمان صورت گیرد. با این وجود، چون هدف هایشان متفاوت است، محقق باید به تفاوت آن ها آگاه بوده و به هر دو کار بپردازد.
در مطالعه اکتشافى، هدف به دست آوردن بینش دقیق تر و درکى روشن تر نسبت به مسئله تحقیق و زوایاى آن و نیز شناخت خلأهاى پژوهشى است. این هدف از طریق مطالعه دقیق کتاب ها، مقالات و مصاحبه با کارشناسانى به دست مى آید که اطلاعات جامع و عمیق نسبت به حوزه مورد نظر دارند و مى توانند دیدگاه هاى کلى و جزئى در باره این مسئله و مسائل مشابه را به خوبى جمع بندى و معرفى کنند. محقق در این مطالعه، تا اندازه اى با خلأهاى پژوهشى نیز آشنا مى شود و درمى یابد که تقریبا در کدام حوزه، مسائل حل نشده وجود دارد.
همچنین از برخى تحقیقات پیشین نیز آگاه مى شود، اما لزوما با همه تحقیقاتى که قبلاً در این باره یا در باره موضوعات مشابه صورت گرفته اند آشنا نمى شود. ممکن است پژوهش هاى دیگرى نیز صورت گرفته باشند که نتایج آن ها هنوز گزارش نشده باشد. این مطالعه شبیه عملیات اکتشافى زمین هاى نفت خیز است که پیش از حفر چاه باید انجام شود تا حوزه مناطق نفت خیز شناخته شود. بنابر این، اگر محقق حتى یک یا دو جلد کتاب جامع بیابد که تحقیقات مهم پیشین را خلاصه و جمع بندى کرده باشند، با مطالعه دقیق آن ها مى تواند به هدف خود دست یابد.۱
اما بررسى پیشینه تحقیق، مطالعه گذشته آن است و نگاهى است به آنچه دیگران در زمینه این تحقیق یا موضوعات مشابه انجام داده اند. در بررسى پیشینه، محقق مى خواهد بداند دیگران در این باره چه کرده اند، تا کجا پیش رفته اند و چگونه کار کرده اند، تا او نیز کار خود را در راستا و ادامه تلاش هاى پیشین قرار دهد و در ضمن از روش ها و نتایج آن تلاش ها در حل مسئله خود استفاده کند. اگر دیگران مسئله اى را که محقق در صدد حل آن است، پیش از او به بهترین شکل ممکن حل کرده باشند، پرداختن به چنین تحقیقى کار بیهوده و لغوى خواهد بود. اما اگر آن مسئله هنوز حل نشده یا روش قابل قبولى نداشته است، مى تواند براى حل آن با روش مقبول، دست به کار شود.
حال که بررسى پیشینه با چنین هدفى صورت مى گیرد، پژوهشگر باید همه مراکز و منابعى را که احتمال مى دهد گزارشى از تحقیقات گذشته در آن یافت مى شود، جست و جو کند و نباید مانند مطالعه اکتشافى تنها به یک یا دو منبع جامع بسنده نماید.۲
مطالعه پیشینه، گاه به نام مرور ادبیات تحقیق (Literature Review)نیز خوانده مى شود، اگرچه ممکن است برخى واژه ادبیات تحقیق را به مفهومى عام تر به کار ببرند که علاوه بر پیشینه تحقیق، شامل مبانى و چارچوب هاى نظرى و تئورى هاى کلان مربوط به حوزه مسئله پژوهشى نیزمى شود.
این مقاله، به چیستى و چگونگى پیشینه تحقیق مى پردازد.

اهمیت و فواید بررسى پیشینه

بررسى ادبیات موضوع، کار بزرگ و مهارت مهمى براى محقق شمرده مى شود. گاه قریب یک سوم پایان نامه ها به بازنویسى، تجزیه و تحلیل و نقد ادبیات زمینه اختصاص مى یابد. محقق با این مطالعه، تحقیق خود را با تکیه بر تلاش هاى دانشمندان پیشین آغاز مى کند و از این رو، بر شانه بلند گذشتگان سوار شده و از بالا افق هاى دورتر را مى بیند. مرور پیشینه، مطالعه نقّادانه کارهاى سابق است واگر با حوصله و دقت انجام گیرد، ضمن آنکه بینش محقق را افزایش مى دهد، پشتوانه کار او نیز خواهد بود. محقق در مطالعه پیشنیه به شناخت حدود و ثغور و ابعاد مسائل مشابه و در نتیجه، مسئله خود نیز مى رسد و در ضمن این مطالعه، روش تحقیق، وسایل جمع آورى اطلاعات و یافته هاى مهم، و چارچوب هاى تحقیقات پیشین را نیز کشف مى کند و نقاط ضعف و قوت آن ها را پشتوانه کار خود قرار مى دهد. بسیارى از نقص ها و اشکالات تحقیقات موجود، به ویژه پایان نامه هاى کارشناسى ارشد و دکترى، به عدم بررسى درست پیشینه برمى گردد که با این بررسى مى توان از بروز آن ها پیشگیرى کرد. فواید بررسى پیشینه را مى توان به نحو جزئى تر و متمایزتر چنین برشمرد:
۱٫ شناخت بهتر مفاهیم کلیدى مسئله تحقیق و در نتیجه، کمک به بیان روشن تر و دقیق تر مسئله و تفاوت آن با مسائل دیگر، و نیز رابطه این مسئله با مسائل تحقیقات دیگر؛
۲٫ متصل کردن یافته هاى تحقیق به تحقیقات پیشین؛
۳٫ شناخت درست خلأهاى پژوهشى، اجتناب از کارهاى تکرارى و در نتیجه، پیشگیرى از اتلاف سرمایه هاى مالى وانسانى بسیار؛ زیرا محقق فقط در صورتى باید تحقیق جدید را آغاز کند که پرسش اصلى او بى پاسخ مانده باشد؛
۴٫ یافتن روش ها و ابزارهاى دقیق تر و گاه شیوه هاى ابتکارى براى حل مسئله کنونى و اجتناب از روش هاى نامناسب و بى نتیجه.
۵٫ فراهم شدن زمینه براى تدوین بهتر فرضیه هاى تحقیق؛
۶٫ نقد تحقیقات پیشین و شناخت کمبودها و اثبات ضرورت تحقیق کنونى؛
۷٫ شناخت خطاهاى تحقیقات سابق و سعى در اجتناب از آن ها؛
۸٫ آشنایى با پیشنهادهاى خاص محققان پیشین براى تحقیقات آینده؛
۹٫ فراهم شدن تکیه گاه محکم براى استدلال منطقى در مرحله بررسى و ارزیابى فرضیه ها و استنتاج، به ویژه در تحقیقات تاریخى، توصیفى تحلیلى، علّى و همبستگى؛
۱۰٫ شناخت منابع معتبر قابل استفاده در تحقیق کنونى؛
۱۱٫ آشنایى با کسانى که در موضوعات مشابه کار کرده اند. در نتیجه مى توان گفت محققى که به تلاش هاى پیشینیان بها ندهد، از ارزش کار خود نیز کاسته است.

مراحل بررسى پیشینه

محقق براى بررسى پیشینه باید مراحل زیر را طى کند:۳
۱٫ شناخت نسبى از مسئله تحقیق و کلید واژه هاى آن به دست آوَرَد. براى شناختن مسئله ابتدا باید یک یا دو جمله در تشریح آن نوشت و سپس براى وضوح بیشتر آن، به متون درسى و دائره المعارف ها مراجعه کرد. ۴ در چنین منابعى سعى بر آن است کهنظریات و مفاهیم مربوط به آن ها به طور روشن وقابل فهم بیان شود. البته اگر محقق قبلا مطالعه اکتشافى را انجام داده باشد، حد و حدود مسئله تحقیق و مفاهیم کلیدى آن برایش روشن شده و به راحتى مى تواند گام دوم بررسى پیشینه را بردارد.
۲٫ منابع مناسبى را که به معرفى تحقیقات مى پردازند، بیابد و بررسى کند. گام هاى دوم و سوم را مى توان اصلى ترین مراحل در مطالعه پیشینه دانست. در گام دوم با استفاده از کلید واژه ها و درکى که از مسئله فراهم شده، باید به دنبال منابعى گشت که شامل اطلاعات لازم در باره تحقیقات مربوط به مسئله تحقیق و موضوعات مشابه هستند. یافتن این منابع از راه ها و پایگاه هاى زیر ممکن است:۵
* فهرست کتاب ها در کتابخانه هاى تخصصى؛
* نمایه موضوعى کتب مانند نرم افزار "هادى "براى یافتن بخش ها یا فصولى از کتب؛
* فهرست نشریات دوره اى در کتابخانه هاى تخصصى. برخى از نشریات، اختصاص به مرور تحقیقات پیشین در رشته هاى خاص دارند؛ مانند Psychological Bulletinدر رشته روان شناسى که کار محقق را به میزان قابل توجهى آسان مى کنند.
* نمایه مطبوعات و فهرست مقالات؛
* فهرست پایان نامه ها؛
* فهرست چکیده تحقیقات و پایان نامه ها؛
* دائره المعارف ها؛
* سیستم هاى رایانه اى مانندCD-Rom ، شبکه هاى Online و شبکه اینترنت؛
* مصاحبه با اساتید رشته مربوطه؛
* مشورت با کتابدار مرجع (که با منابع آشنایى کافى دارد)؛
* فهرست کتاب شناختى مقالات یا کتاب ها (Bibliography) که علاوه بر کمک در شناخت منابع، براى "جست و جوى ارجاعات " (Citation Search)نیز مفید است. "جست و جوى ارجاعاتْ" تکنیکى است براى پیدا کردن تحقیقاتى که به تحقیقات دیگر استناد کرده اند و از این طریق، یافتن تحقیقاتى که دیگران بیشتر به آن ارجاع داده اند. هر کارى که به آن بیشتر استناد شده باشد، معتبرتر است. منابعى وجود دارند که تحقیقات جدید را از نظر میزان ارجاع به آن ها درجه بندى و معرفى مى کنند؛ مانند "فهرست ارجاعات علوم اجتماعى "یا۶Index) SCCI (Social Sciences Citation
* مقدمه ها و پیش درآمدهاى مقالات (که معمولاً مرورى برتحقیقات پیشین در باره موضوع ذکر مى کنند؛ اطلاعاتى که مى توانند سرنخ هاى خوبى براى یافتن منابع باشند.)
از میان منابع مزبور، محقق باید ابتدا به کتاب ها و منابع جدید مرتبط با موضوع مراجعه نماید، از طریق آن ها تحقیقات پیشین را شناسایى کند و در صورت لزوم به مطالعه اصل آن ها بپردازد.
اگرچه ممکن است جست و جو در همه پایگاه ها وطرق فوق نیاز به وقت و حوصله زیادى داشته باشد، اما با توجه به آثار و فواید این جست و جو و خسارت هایى که از ترک آن به وجود مى آید، باید وقت قابل توجهى را براى استفاده از کتابخانه در نظر گرفت. از این رو، باید با انواع منابع اطلاعاتى در کتابخانه و نوع طبقه بندى آن ها آشنا بود. امروزه غالب کتابخانه هاى بزرگ، منابع خود را بر اساس طبقه بندى کتابخانه کنگره آمریکا مرتب کرده اند. استفاده از این طبقه بندى براى یافتن کتابى خاص در موضوع مورد نظر نیاز به اندکى تمرین و آشنایى دارد؛ زیرا ممکن است عنوان موضوع مورد نظر عینا در فهرست موضوعات طبقه بندى کنگره نباشد. در این صورت، باید حوزه اى از موضوعات را پیدا کرد که شامل آن موضوع خاص است. مثلاً کتاب هایى در باره "حوادث مرتبط با الکل" در طبقه هاى زیر قابل دست یابى است: "نوشیدن و حوادث هوایى"، "نوشیدن و حوادث اتومبیل"، "روابط بین دارو و الکل".

در کتابخانه براى به دست آوردن نگاه کلى و گسترده از تحقیقات پیشین، فهرستى از کتاب هاى درسى عمومى، نقطه آغاز خوبى است. دائره المعارف هاى عمومى در زمینه علوم رفتارى و همچنین دائره المعارف هاى تخصصى تر در حوزه هاى تعلیم و تربیت، کار اجتماعى، مطالعات زنان و بسیارى زمینه هاى دیگر نیز وجود دارند. محتواى دائره المعارف با دقت انتخاب شده تا در آزمون گذشت زمان موفق باشد. به همین سبب، غالبا اعتبار لازم را دارد، اگر چه جزء منابع دست دوم به شمار مى آید.۷
اما مهم ترین و مفیدترین منابع اطلاعاتى در کتابخانه، در قفسه ها یافت نمى شود، بلکه پژوهشگر باید منتظر کسى بنشیند که مى تواند به او کمک کند. کتابدار مرجع کسى است که آموزش حرفه اى و تخصصى دیده است و کار او کمک کردن به دیگران است تا اطلاعات لازم را در باره منابع به دست آورند. از او حتى مى توان در باره منابع مربوط به یک موضوع خاص سؤال کرد. البته نباید صرفا سؤال کرد و گذشت، بلکه باید نیاز خود را با جزئیات براى کتابدار توضیح داد. او به شیوه هاى مختلف مى تواند کمک کند.
برخى از پایگاه هاى اطلاعاتى را که فهرستى از منابع را در اختیار محققان مى گذارند، مى توان از طریق اینترنت به دست آورد. مثلاً، موتور جست وجوى «یاهو» چنین پایگاه هایى را معرفى مى کند که البته براى استفاده از متون این منابع غالبا باید مبلغى را پرداخت کرد. اما آگاهى از فهرست منابع مربوط به موضوع نیز مى تواند در گام اول بسیار مفید باشد.

۳٫ پس از یافتن تحقیقات مشابه به مطالعه نقادانه این تحقیقات بپردازد. محقق با استفاده از راه ها و منابع مزبور، عناوین مشابه یا نزدیک به عنوان تحقیق خود را جست و جو مى کند. یافتن تحقیقاتِ مطابقْ یا مشابه، هشدارى است براى محقق که نقّادانه و با تیزبینى و دقت آن ها را مطالعه کرده، شباهت ها و تفاوت هایشان را با تحقیق خود جست و جو کند تا تفاوت هاى مهم آن ها با تحقیق فعلى برجسته شده و توجیه کافى براى انجام تحقیق جدید فراهم آید و نیز معلوم شود که این تحقیق نسبت به آن ها از چه جایگاهى برخوردار است و چه رابطه اى بین آن ها وجود دارد، پژوهش هاى مشابه تا کجا پیش رفته اند و دقیقا خلأ موجود در این زمینه چیست. چنین نگاهى به پیشینه، به محقق کمک مى کند در پرتو کارهاى مشابه و اشاراتى که در ضمن آن ها موجود است، مسئله خود را نیز به نحو روشن ترى تحلیل کند و به مخاطبِ تحقیق خود بشناساند.

براى مثال، محققى که مى خواهد درباره "آثار تربیتى انذار و تبشیر در قرآن "تحقیق کند، تحقیقاتى که "ابعاد مختلف انذار وتبشیر در روایات" را بررسى کرده اند نیز جزء کارهاى مشابه براى او محسوب مى شود و نیز تحقیقاتى که به "آثار اجتماعى و فرهنگى انذار و تبشیر در قرآن "یا "در تاریخ صدر اسلام" پرداخته اند، به پژوهش او نزدیکند و جزء پیشینه کار او محسوب مى شوند. همچنین اگر کسى بخواهد در باره "تغییر در خدا از نظر صدرالمتألهین" پژوهش کند، باید به تحقیقاتى که "دیدگاه صدرا در باره صفات یا ذات خدا" را بررسى کرده اند، توجه کند و آن ها را پیشینه تحقیق خود قرار دهد.
اگر هیچ تفاوتى بین کار خود و تحقیقات مشابه پیدا نکرد و هیچ دلیل قانع کننده اى نیز براى تکرار تحقیق نداشت باید دست از این کار بشوید و در پى موضوع و مسئله اى دیگر برآید. دلیل قانع کننده، مثل این که احتمال تغییر شرایط و به تبع آن، تغییر نتایج تحقیق را بدهد یا نقصى در اجراى تحقیق قبلى کشف کند که این نقص مى تواند در نتایج، اثر بگذارد. در این صورت، دوباره به همان مسئله مى پردازد و سعى مى کند از آن نقص و عیب ها پرهیز کند؛ مثلاً، روش تحقیق قبلى به نظر او مناسب نبوده است یا در نتیجه گیرى و تحلیل ها اشکالاتى مى بیند که لازم است دوباره همان مسئله با روش مناسب تر و تحلیل هاى دقیق تر بررسى شود. اما اگر هیچ یک از این ادله براى تکرار تحقیق موجود نبود، اجراى آن با صرف وقت و سرمایه و امکانات، دور از سفاهت نیست.
البته مقتضاى نگاه نقّادانه این است که هم نقاط مثبت و امتیازات را بجوید تا از آن ها استفاده کند و هم نقاط منفى و عیب ها را تا از آن ها پرهیز نماید.

۴٫ چکیده اى از تحقیقات مطابق و مشابه تهیه کند. چکیده، شامل یافته ها به طور کلى و احیانا روش تحقیق و گاهى آمار نمونه است. از این رو، براى تهیه چکیده باید مسئله، روش تحقیق و یافته هاى آن را فهمید. براى فهمیدن نیز در صورت نیاز باید به متخصصان و اهل فن مراجعه کرد. فهمیدن و هضم کردن تحقیقات پیشین، علاوه بر کمک کردن در تهیه چکیده، منافع بسیارى براى محقق دارد و راهگشاى پیچ وخم هاى دشوار تحقیق او خواهد بود. در این مرحله باید اطلاعات ارجاعى و کتاب شناختى و آدرس محل نگهدارى منبع را نیز یادداشت کرد.

۵٫ به نگارش بررسى انجام شده بپردازد. گزارش بررسى پیشینه باید نشان دهد که محقق بر موضوع تحقیق خود اشراف دارد و از آخرین تحقیقات مرتبط آگاه است۸ و ضرورت تحقیق کنونى را نیز ثابت کند. از این رو، گزارش پیشینه باید شامل دو بخش اصلى باشد: ۱٫ خلاصه و چکیده اى از دانش موجود در باره تحقیقات مرتبط؛ این بخش با استفاده از چکیده هاى تهیه شده در مرحله قبل تدوین مى شود. ۲٫ تحلیل و نقد تحقیقات پیشین به گونه اى که ضرورت و اهمیت مسئله فعلى را روشن کند و ارتباط این تحقیق را با تحقیقات پیشین نشان دهد. گزارش پیشینه بدون تحلیل و نقد، کارى است ناقص و بى نتیجه؛ زیرا از هدف اصلى بررسى پیشینه که نشان دادن خلأها و تبیین ضرورت تحقیق کنونى است، غفلت کرده است.

۶٫ کتاب شناسى منابع را تهیه کند. مشخصات کتاب شناختى منابع مورد استفاده و نیز تحقیقات مرتبط پیشین که در آن ها یافت شده، باید با دقت یادداشت شده و در بخش بررسى پیشینه ذکر گردد تا در مستند بودن این بررسى تردیدى ایجاد نشود. شیوه ثبت مشخصات کتاب شناختى منابع، در شیوه نامه هاى ویرایش آمده است.

اشتباهات معمول در بررسى پیشینه

اشتباهات معمول در بررسى پیشینه در بین پایان نامه هاى تحصیلى بیشتر به چشم مى خورند. بسیارند پایان نامه هایى که یا با قضاوت شتاب زده و صریح حکم کرده اند: «هیچ تحقیقى در باره این مسئله یافت نشد»، یا تعداد بسیار کمى از تحقیقات مرتبط را معرفى کرده اند. در برخى موارد نیز که نقد و تحلیلى صورت گرفته است، به شکل منطقى ضرورت تحقیق کنونى توجیه نشده است و یا آدرس دهى تحقیقات پیشین، ناقص است، و نقص هایى دیگر از این قبیل.

توجه به اشتباهات زیر و سعى در پرهیز از آن ها مى تواند از بروز نقص هاى مختلف از جمله موارد مزبور پیش گیرى کند.۹
۱٫ عدم تعریف دقیق مسئله و مفاهیم کلیدى آن۱۰؛
۲٫ تنبلى و شتابزدگى در جست و جوى منابع؛
۳٫ اعتماد افراطى بر منابع دست دوم؛
۴٫ تأکید بر نتایج تحقیقات و غفلت از روش ها و ابزارها؛
۵٫ ثبت اطلاعات زیاد در برگه هاى یادداشت؛
۶٫ تنظیم ناصحیح فهرست منابع؛
۷٫ قضاوت در باره تحقیقات، روش ها، مسائل و نتایج آن ها پیش از فهم درست آن ها.

خاتمه و نتیجه گیرى

غفلت از اهمیت پیشینه خسارت هایى همچون: محروم شدن از تجربیات گذشتگان، عدم اشراف بر موضوع تحقیق، خامى و نپختگى تحقیق، تکرار بیهوده و اتلاف سرمایه هاى کلان مادى و انسانى، و موارد دیگر را به دنبال خواهد داشت. از سوى دیگر، بررسى ناقص و ضعیف پیشینه نیز بى فایده یا کم فایده و گاه مانند نبودن آن است.
کتابنامه
۱٫ ریمون کیوى و لوک وان کامپنهود، روش تحقیق در علوم اجتماعى، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، تهران، انتشارات فرهنگ معاصر، ۱۳۷۰٫
۲٫ غلامرضا خوى نژاد، روش هاى پژوهش در علوم تربیتى، تهران، سمت، ۱۳۸۰٫
۳٫ محمد رضا حافظ نیا، مقدمه اى بر روش تحقیق در علوم انسانى، تهران، سمت، ۱۳۸۲٫
۴۰ نادرى و سیف نراقى، روش هاى تحقیق و چگونگى ارزشیابى آن در علوم انسانى، تهران، دفتر تحقیقات و انتشارات بدر، ۱۳۷۰٫
۵٫ سرمد و دیگران، روش هاى تحقیق درعلوم رفتارى، تهران، نشر آگاه، ۱۳۷۶٫
۶٫ على دلاور، مبانى نظرى پژوهش در علوم انسانى و اجتماعى، تهران انتشارات رشد، ۱۳۸۰
۷٫ Sommer.Barbara&Sommer.Robert A Practical Guide to Behavioral Research , Oxford University Press,1980,p41 ,NY ,U.S.A ,A
پی‌نوشت‌ها:
۱٫ ر.ک به: ریمون کیوى و لوک وان کامپنهود، روش تحقیق در علوم اجتماعى، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، تهران، انتشارات فرهنگ معاصر، ۱۳۷۰، صص:۳۳-۵۰٫
۲٫ ر.ک به: غلامرضا خوى نژاد، روش هاى پژوهش در علوم تربیتى، تهران، سمت، ۱۳۸۰، ص۵۴؛ محمد رضا حافظ نیا، مقدمه اى بر روش تحقیق در علوم انسانى، تهران، سمت، ۱۳۸۲، ص۹۰؛ نادرى و سیف نراقى، روش هاى تحقیق و چگونگى ارزشیابى آن در علوم انسانى، تهران، دفتر تحقیقات و انتشارات بدر، ۱۳۷۰، ص ۲۰۴ و ۲۰۵٫
۳٫ ر.ک به: سرمد و دیگران، روش هاى تحقیق درعلوم رفتارى، تهران، نشر آگاه، ۱۳۷۶، صص۶۴-۶۶؛ على دلاور، مبانى نظرى پژوهش در علوم انسانى و اجتماعى، تهران انتشارات رشد، ۱۳۸۰ ص۱۰۳-۱۱۶؛ خوى نژاد، پیشین، ص۵۷٫
۴Sommer.Barbara&Sommer.Robert A Practical Guide to Behavioral Research , Oxford University Press,1980,p41 ,NY ,U.S.A ,A
۵٫Ibid. p30
۶ Ibid. p38 .
۷٫ منبع دست اول به گزارش اصلى یک تحقیق گفته مى شود؛ مانند فصلى از یک کتاب یا مقاله تحقیقى در یک نشریه، دست نوشته منتشر نشده یک تحقیق یا گزارش کنفرانسى از یک تحقیق. منبع دست دوم نیز به توصیف کوتاه و خلاصه شده از یک تحقیق گفته مى شود که دیدگاهى کلى از یک موضوع تحقیقى ارائه مى دهد، به گونه اى که براى آگاهى از جزئیات باید به مقاله اصلى مراجعه کرد، مانند متون درسى، مقالات مرورى یا گزارشى از دیدگاه ها و مقالات عمومى که به مطالعات تخصصى اشاره کرده است. بیشتر منابع دست دوم در ارجاعات خود، منابع دست اول را معرفى مى کنند.
۸٫ سرمد و دیگران، پیشین، ص۶۶-۶۷٫
۹٫ ر.ک به: دلاور، پیشین، ص۱۱۶٫
۱۰٫ این تذکر لازم است که تعریف مسئله به بررسى بهتر پیشینه کمک مى کند و بررسى پیشینه نیز متقابلاً بهشناخت بهتر مسئله. این دو تأثیر متقابل در یکدیگر دارند. در ابتدا محقق باید با مطالعه اکتشافى، شناخت نسبى از مسئله و مفاهیم مرتبط با آن به دست آورد و سپس با بررسى پیشینه شناخت خود را کامل تر کند. چه بسا با کامل تر شدن شناخت نسبت به مسئله، بتواند منابع جدیدى براى پیشینه به دست آورد که با مطالعه آن منابع نیز مى تواند به شناخت دقیق تر مسئله دست یابد. این نوع مطالعه را کیوى و کامپنهود مطالعه موجى نامیده اند.ر.ک: کیوى و کامپنهود، پیشین.
انتهای پیام/