مهندسی فرهنگ عمومی در راهپیمایی اربعین حسینی

به گزارش پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه به نقل از مهر، متن زیر گزیده ای از سخنرانی های مختلف آیت الله مکارم شیرازی در مورد اربعین است که در ادامه می خوانید؛

در دنیای امروز واژه‏ هایی مانند فرهنگ‏ به دفعات بر زبان زمامداران ظالم و ستمگر عصر ما جاری می ‏شود، حال آنکه از آن اراده باطل می‏ کنند، و هر کدام مهارت بیشتری در تحریف حقایق و توجیهات شیطنت آمیز داشته باشند در نیل به مقاصد نامشروعشان موفّق‏ تراست ، اینجاست که وظیفه علمای الهی و دانشمندان با ایمان قوم و ملّت سنگین می‏ شود، آنها باید به مردم آگاهی لازم را بدهند و سطح فرهنگ عمومی‏ را بالا برند تا حاکمان ظالم و گروه های تبهکار نتوانند کلمات حق را بگویند و از آن اراده باطل کنند و پایه‏ های حکومت های خودکامه را از این طریق محکم سازند![۱].

واضح است که  امروزه بالاترین هدف هر ملت و کشوری توسعه فرهنگ‏ می‏ باشد[۲]و  پیشرفت بدون لحاظ یک هدف متعالی و متکامل معنا ندارد. به همین دلیل مشاهده می ‏کنیم که همواره دغدغه متفکّران یک جامعه این بوده است که از طریق بالا بردن فرهنگ‏ جامعه، وجدان عمومی‏ را نیز ارتقا دهند و خطاهای احتمالی آن را اصلاح کنند تا از این طریق قوانین کاملتری وضع گردد.[۳]

در این میان راهپیمایی عظیم اربعین حسینی به عنوان سرمایه عظیم مکتب اهل بیت علیهم السلام و اسلام[۴] بهترین راه بالا بردن سطح فرهنگ‏ عمومی‏ از نظر مذهبی‏ محسوب می شود.[۵]

و از آنجا که متأسفانه یک فرهنگ‏ جامع و مدون اسلامی که قابل استفاده عموم باشد و مفاهیم را یک یک بررسی‏ کند در دست نداریم؛[۶] لذا شایسته است چشم انداز «فرهنگ‏ عمومی حاکم بر راهپیمایی اربعین حسینی » را به دقت مورد بررسی‏ قرار دهیم[۷]و مولفه های فرهنگی اربعین حسینی را تدریجاً به صورت فرهنگ‏ در جامعه نهادینه کنیم تا جامعه اسلامی از برخی چالش های فرهنگی رهایی یابد.[۸]

فرهنگ‏ یک جامعه، مجموعه پیچیده‏ ای از اعتقادات، مذهب، اخلاق، آداب و رسوم، تاریخ و نگرش های اجتماعی و سیاسی است.[۹]لذا فرهنگ، مجموعه اموری است که به روح و فکر انسان، شکل می‏ دهد و انگیزه اصلی او را به سوی مسائل مختلف، فراهم می‏ سازد.[۱۰]

درآمدی بر مفهوم فرهنگ عمومی

فرهنگ عمومی به  مجموعه ای از عقائد، تاریخ، آداب و رسوم ، ادبیّات و هنر عموم مردم اطلاق می شود؛[۱۱]ارزش ها، باورها، هنجارها، معیارها و الگوهای رفتاری که به صورت فراگیر متداول می شوند و جزء فرهنگ‏ عمومی یک  جامعه‏ قرار می گیرند.[۱۲]

مسأله ی عاشورا و مراسم عزاداری فقط مربوط به تاریخ گذشته نیست. چیزی که دشمن را ناراحت کرده است این است که همه امروز هم می گویند: «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا»و «هیهات من الذله». این برای دشمن دردناک است مشاهده کنند که ما جریان کربلا را تبدیل به یک جریان زنده فرهنگی می کنیم و از آن الگو می گیریم؛[۱۳]زیرا آنچه جبهه ها را در هشت سال گرم نگه می داشت عاشورا ها و اربعین ها بود.[۱۴]

از این رو پیاده روی اربعین، عظمت مکتب اهل بیت (علیهم السلام) را نشان می دهد، دشمن چه بخواهد چه نخواهد این رویداد عظیم در جهان منتشر شده و قلوب انسان ها را جذب می کند، واقعه اربعین خون تازه ای در قلوب مومنین به جریان می اندازد که در برابر تبلیغات رسانه های بیگانه مقابله می کند.[۱۵]

با این اوصاف اربعین را باید خیلی گرامی داشت؛ اربعین در بطن خود ارزش ها و فرهنگ های  والا هم چون شجاعت و مبارزه با فساد و ظلم ستیزی را به همراه دارد.[۱۶]

لذا برکاتی که امروز از راهپیمایی اربعین نصیب امّت اسلام شده و می‏شود بر کسی پوشیده نیست. آثار فرهنگی و تربیتی و آموزشی این سنّت ماندگارِ ائمّه اطهار علیهم السلام آنقدر زیاد است که قسمت اعظم فرهنگ‏ شیعی و حتی فرهنگ های دیگر جوامع بشری، به طور مستقیم یا غیر مستقیم از آن متأثّر است.[۱۷]

از این رو باید از اربعین استفاده وسیع فرهنگی شود؛ ما حتی به مسئولین محترم آستان قدس رضوی و آستانه مقدسه حضرت معصومه (سلام الله علیها) هم عرض کرده ایم که زیارت جای خود دارد اما باید از جمعیت میلیونی زوار استفاده فرهنگی شود؛ زیرا کسانی که در این برنامه ها حضور پیدا می کنند روحشان آماده است و باید مسائل مورد نیاز را منتقل کرد و یکی از مسائل مهم، موضوعات فرهنگی است.[۱۸]لذا گردانندگان مواکب به مسائل فرهنگی توجه فراوان داشته باشند و از این رستاخیز عظیم برای آن استفاده کنند.[۱۹]

معنویت در بستر راهپیمایی اربعین حسینی

در فرهنگ‏ اسلامی به جامعه ای که معنویت‏، اخلاق و ایمان را در درون خود دارد، جامعه‏ ای دارای «حیات طیّبه» می نامند.[۲۰]لذا فرهنگ‏ سازی و تزریق نیروی معنوی و گسترش اخلاق و ایمان از جمله اهداف توسعه اسلامی است، ولی جامعه‏ تهی از معنویت‏ و اخلاق،از «حیات طیّبی» که قرآن به آن فرا می‏ خواند دور می‏ شود.[۲۱]

حال سرمایه عظیم اربعین فرصتی برای انجام کارهای فرهنگی است و مبلغانی که به منظور تبلیغ در موکب‌ها حضور دارند در جهت پیشبرد این امور وظیفه سنگینی را بر عهده دارند.[۲۲]

هم چنین باید گفت اربعین به صورت خودجوش به وجود آمده است و این عشق و ارادت مردم به امام حسین علیه السلام باعث این شور حسینی شده است.[۲۳]لذا  باید از این ظرفیت برای ترویج دین و افزایش فهم دینی مردم بهره برد.[۲۴]

بی تردید این کنگره عظیم می‏ تواند به وضع فرهنگی مسلمانان کمک‏ های شایانی بنماید؛ زیرا متفکّران و صاحب‏ نظران در تجمع عظیم اربعین حسینی می‏ توانند در محیطی آرام و پر از صفا و معنویّت‏ به تبادل افکار بپردازند و در زمینه فرهنگ‏ اسلام طرح‏ هایی ریخته[۲۵]و در ارتقای سطح فرهنگ‏ عمومی‏ و آگاهی کافی نسبت به مسائل دینی و اعتقادی موثر موفق عمل نمایند. [۲۶]

ترویج فرهنگ عمومی سخاوت و ایثار در پیاده روی اربعین

احسان و ایثار، در اداره جامعه بشری‏ بلکه در نظم تمام جهان آفرینش نقش کلیدی ایفا می کند[۲۷]در فرهنگ‏ عمومی و دینی بر تعالیمی همچون ایثار، انصاف، دگردوستی به شدت تأکید شده است[۲۸]لذا قیام عاشورا درس فداکاری و ایثار را به بشر آموخت‏[۲۹].

آری امام حسین علیه السلام، کامل‏ترین الگوی فداکاری و ایثار در راه نجات امّت به شمار می آید و احیای نام و یاد آن حضرت در پیاده روی اربعین، الهام بخش بوده و به زندگی انسان‏ها جهت می‏ دهد و روح فداکاری و ایثار را زنده کرده و آدمی را در برابر مشکلات و حوادث سخت، مقاوم و استوار می‏ سازد؛ طرح فضایل اخلاقی و روح حماسی‏ سیدالشهداء علیه السلام و یارانش باعث می‏ شود که هر قوم و ملّتی به خصوص مسلمین از آنها الگو گرفته و به آنان تأسّی و اقتدا کنند.[۳۰]

اینگونه است که می بینیم در راهپیمایی عظیم اربعین حسینی همگی به یکدیگر و مخصوصا به کسانی که به هر دلیل در راه می مانند کمک می­ کنند و مشکلات آنها را حل نمایند.[۳۱]

و حتی شاهدیم زائران زیارت خود را در کنار مرقد نورانی سالار شهیدان کوتاه می کنند و جای خود را به سرعت به دیگران می­ دهند[۳۲] و به دستور (زُر فانصرف) عمل می­ کنند[۳۳]تا در ثواب آنها نیز شریک باشند.[۳۴]

اربعین؛ سفری برای تقویت اتحاد و تمرین مهربانی با آحاد انسان ها

تمایل به مهر و محبّت‏ به دیگران، همان ندای فطرت پاک و بی ‏آلایش بشر است که مانند حاکمی نیرومند و مقتدر، فرمان اعتقاد به خدا را صادر می‏ کند.[۳۵]لذا دین مقدّس و هماهنگ با فطرت بشری‏ اسلام، آئین محبّت‏ و رحمت است‏[۳۶]در سایه این بحث ها پیوندهای محبّت‏ و دوستی در میان مسلمانان محکم گردد و آثار خصومت و دشمنی برچیده شود، زیرا هر انسانی مخصوصاً در عصر ما درک می‏ کند که اتحاد و رفع اختلاف یکی از لازمترین اموری است که بشر در ادامه زندگی اجتماعی به آن نیازمند می‏ باشد.[۳۷]

از سوی دیگر پیامبران الهی پیوسته در طریق تشکیل حکومت الهی بر اساس ارزش های دینی گام بر می‏ داشتند تا انسان ها در پرتو آن از شرّ ظالمان که بر پهنه تاریخ بشریت حکومت کرده‏ اند در امان بمانند و زندگی آنان قرین با صلح و برادری و محبّت‏ گردد.[۳۸]اگرچه بشر امروزی در علم و دانش و دستاوردهای علمی به پیشرفت ‏های بی‏ اندازه فراوانی دست یافت؛ لکن به همین میزان از عواطف و احساسات تهی و خالی شده است. در کشورهای صنعتی معیار و ارزش مادّه و پول است و کالای محبّت‏ و عاطفه هم کمیات است و هم بی خریدار! حتّی عواطف خانوادگی در میان اعضای یک خانواده به شدّت کم و ضعیف شده است.[۳۹]

چالش بحران عاطفه در غرب در حالی است که صحنه‏ های کربلا چنان است که هر کس کمترین عاطفه‏ ای داشته باشد، با شنیدن آن متأثر می‏ شود این همان رابطه و پیوند عاطفی است‏؛[۴۰]به تعبیر سیّد قطب‏، هیچ‏ شهیدی در روی زمین یافت نمی ‏شود که همانند حسین‏ (رضوان اللَّه علیه) تمام وجود انسان ‏ها به خاطر محبّت‏ و علاقه به او به لرزه درآید و دل ها برای او به طپش افتد و برای ایثار و فداکاری آماده شود. در این الگو گرفتن (از حسین علیه السلام) شیعه و غیر شیعه از دیگر مسلمانان، بلکه بسیاری از غیر مسلمانان برابرند».[۴۱]

لذا در توصیف شکوه پیاده روی بزرگ اربعین باید گفت آیا ممکن است در طول تاریخ احساسات میلیون‏ ها انسان را فقط به خاطر تحصیل ثواب تحریک کرد و آنان را به این کنگرۀ عظیم فراخواند؟ راستی اگر عشقی در کار نباشد و[۴۲]کانون دل، مالامال از محبّت‏ و شور نباشد، آیا این وعده می‏ تواند عواطف و احساسات را برانگیزد؟![۴۳]،[۴۴]

اینچنین است که می بینیم توجه به افراد ناتوان در زیارت اربعین به وفور مشاهده می شود و زائرین در این ایام به فکر افراد ناتوان و در راه مانده بوده و حال سالمندان و کودکان را مراعات می­ کنند.[۴۵]

هم چنین زائران اربعین حسینی به عنوان حامیان محبت و مودت در تعامل میان فرهنگی، از هر گونه اهانت به مقدّسات دیگران پرهیز می­ کنند و در راستای تقریب میان مذاهب اسلامی در اربعین امام حسین علیه السلام گام بر می دارند. [۴۶]

شکوه فرهنگ «نظم اجتماعی و قانون مداری» در راهپیمایی اربعین حسینی

ما هر چیز را انکار کنیم، این واقعیّت را نمی‏ توانیم منکر شویم که در همه جامعه ‏های انسانی اعم از خداپرست و مادی، شرق و غرب، قدیم و جدید، ثروتمند و فقیر، توسعه یافته و توسعه نایافته، و دارای هر گونه فرهنگ‏، همه بدون استثناء در این مسئله توافق دارند که باید «قانون‏» بر جوامع انسانی حکمفرما[۴۷]شود، و افراد در مقابل قوانین‏ «مسئولیّت» دارند، و کسانی که از قانون تخلف کنند باید به نحوی‏ «مجازات» گردند.[۴۸]

بلکه در تمام جوامع بشری از قبیل حکومت قبیله ‏گی، حکومت پادشاهان و سلاطین، و حکومت هایی از نوع آنچه در دنیای امروز وجود دارد؛ بشر در هر مرحله‏ ای از علم و دانش و فرهنگ‏ باشد درک می‏ کند؛ و می‏ داند زندگی اجتماعی بدون وجود نظم و قانون‏ حاکمیت حتی یک روز هم امکان‏ پذیر نیست.[۴۹]

اسلام به موضوع حفظ امنیّت و برقراری نظم‏ توجه خاصی دارد[۵۰]در فرهنگ عمومی نیز اصول نظم‏ اجتماعی امری مهم به شمار می آید [۵۱] لذا حاکمیت قانون و نظم و امنیت و مسئولیّت افراد در برابر آن، و مجازات متخلّف، از مسائلی است که مورد اتّفاق همه عقلای جهان است؛ این مسئله از جمله مسائل مهم در فرهنگ عمومی مردم جهان است که روشن ‏ترین دلیل بر آزادی اراده انسان و دارا بودن اختیار است.[۵۲]

حال در راهپیمایی عظیم اربعین حسینی، زوار میلیونی حرم امام حسین علیه السلام علیرغم جمعیت میلیونی، لیکن با احترام به قوانین کشور عراق و با اخذ گذرنامه و روادید، عبور قانونی از مرزها و رعایت نظم و انضباط، شکوه فرهنگ «قانون مداری» در راهپیمایی اربعین حسینی را به منصۀ ظهور می رسانند.[۵۳]جالب توجه است که رعایت قوانین و مقررات در طول سفر به ویژه در کربلای معلی ؛ جلوه زیبایی از نظم جمعیت زائران را در حرم سیدالشهدا علیه السلام ترسیم می کند.[۵۴]

هم چنین در پیاده روی عظیم اربعین، اجتناب زائران از هر گونه عجله و شتاب که ممکن است خدای ناکرده موجب به هم ریختن صفوف و حوادث دردناکی مانند فاجعه ی منا شود و اهتمام به حفظ خونسردی و آرامش خود در هر حال [۵۵] سبب نجات از هر گونه حادثه ناگوار شده و موجبات برگزاری آبرومندانۀ مراسم اربعین حسینی را فراهم کرده است.[۵۶]

الحمدلله در سال های اخیر برنامه ریزی و امنیت خوبی برقرار بوده و نشان دادند که می توان ۲۰ بیش از  میلیون زائر حسینی را بهتر از ۳ میلیون زائر در حج مدیریت کرد؛ این که ستادی برای فعالیت های اربعین تشکیل شده جای امیدواری دارد که  کارهای نظام مندی صورت گیرد.[۵۷]

مردم؛ سرمایۀ اجتماعی راهپیمایی عظیم اربعین حسینی

بدیهی است فرهنگ‏ عمومی‏ حاکم بر جوامع انسانی، فرهنگ مشارکت عمومی را می طلبد.[۵۸] لذا پایه‏ های شکل گیری فرهنگ با مشارکت‏ عموم تحقق می ­یابد، اما این به آن معنی نیست که معیار حق و باطل در همه چیز و در همه جا تمایلات اکثریت باشد.[۵۹]

در این بین امام حسین علیه السلام توانست در برابر تمام تلاشهای مستمر و منسجم دشمنان حق، اهداف خود را در دنیا پیش ببرد و پیروان زیادی پیدا کند و خط مکتبی خود را تداوم بخشد، و در برابر آن همه طوفان قد علم کند و حتی در دنیای امروز افکار اکثریت مردم‏ جهان‏ را به خود متوجه سازد.[۶۰]

لذا از اهم مسائل اربعین حسینی این است که آن مراسم با حضور آحاد مردم متدین و مسلمان برگزار می شود و نقش مردم در برگزاری با شکوه آن، غیر قابل انکار است.[۶۱] حتی شعاع اربعین تنها منحصر به شیعیان نیست بلکه از اهل سنت و حتی غیر مسلمانان و مسیحیان نیز اربعین حسینی در کربلای معلی هستند.[۶۲]

در خاتمه باید گفت بر کسانی که رشته آموزش فرهنگ جامعه را به دست دارند، لازم است مفاهیم فرهنگی راهپیمایی عظیم اربعین حسینی را برای عموم تشریح کنند.[۶۳]

هم چنین با توجه به آثار خوب تربیتی و فرهنگی این مراسم مخصوصاً روی جوانان و اقشار جامعه باید این برنامه تسهیل و تشویق شود؛ متأسفانه برخی دستگاه های دولتی و نیمه دولتی ظاهرا به این مراسم به عنوان یک منبع درآمد نگاه می کنند. هزینه های جانبی نامتعارف برای برخی خدمات چه توجیهی دارد؟ هزینه های بیمه، هلال احمر، حق کارگزاری و هزینه ی پارکینگ. افزایش شدید نرخ حمل و نقل در این ایام چه مفهومی دارد؟ برادران عراقی هم نرخ بالایی برای هزینه ی ویزا قرار داده اند که برای گروهی بسیار سنگین است. این نرخ شاید برای توریست های خارجی متعارف و مناسب باشد ولی برای زوار امام حسین علیه السلام شایسته نیست. ایران تا کنون بارها آمادگی خود را برای کاهش نرخ ویزا به صورت دو جانبه اعلام کرده ولی برادران عراقی هنوز جواب مثبت نداده اند.[۶۴]

امیدوارم به لطف خدا امسال با شکوه تر هر سال این مراسم برگزار شود و زوار عزیز همگی حاجت روا گردند و سالم بروند و سالم بازآیند و نیز امیدوارم به برکت این برنامۀ بسیار باشکوه و مملوّ از اخلاص خداوند آتش هایی که در کشورهای اسلامی به دست دشمنان افروخته شده به زودی خاموش کند و امنیت را به همۀ کشورهای اسلامی بازگرداند.[۶۵]

[۱] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج‏۲ ؛ ص۴۴۰.

[۲] جلوه حق بحثی پیرامون( صوفیگری) در گذشته و حال ؛ ص۵۸.

[۳] دائره المعارف فقه مقارن ؛ ج‏۱ ؛ ص۶۶۱.

[۴] بیانات آیت الله مکارم شیرازی در دیدار اعضای کمیته فرهنگی ستاد مرکزی اربعین ؛ ۳/۸/۱۳۹۵.

[۵] استفتاءات جدید ؛ ج‏۳ ؛ ص۳۱۵.

[۶] خطوط اقتصاد اسلامی ؛ ص۳۰.

[۷] پیام قرآن ؛ ج‏۱۰ ؛ ص۱۲۵.

[۸] دائره المعارف فقه مقارن ؛ ج‏۲ ؛ ص۱۸۴.

[۹] آفریدگار جهان ؛ ص۱۵.

[۱۰] اخلاق در قرآن ؛ ج‏۱ ؛ ص۱۸۵.

[۱۱] همان.

[۱۲] دائره المعارف فقه مقارن ؛ ج‏۱ ؛ ص۴۳۲.

[۱۳] بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۷/۷/۱۳۹۵.

[۱۴] بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ http://www.eshia.ir.

[۱۵] بیانات آیت الله مکارم شیرازی در دیدار اعضای کمیته فرهنگی ستاد مرکزی اربعین ؛ ۳/۸/۱۳۹۵.

[۱۶] بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۱۳/۱۱/۱۳۸۸.

[۱۷] عاشورا ریشه‏ها، انگیزه‏ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص۵۰.

[۱۸] بیانات آیت الله مکارم شیرازی در دیدار اعضای فرهنگی ستاد مرکزی اربعین ؛ ۳/۸/۱۳۹۵.

[۱۹] بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۲۷/۸/۱۳۹۴.

[۲۰] دائره المعارف فقه مقارن ؛ ج‏۲ ؛ ص۲۰۸.

[۲۱] همان ؛ ص۲۳۶.

[۲۲] بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۱۵/۸/۱۳۹۶.

[۲۳] همان.

[۲۴] همان.

[۲۵] پاسخ به پرسشهای مذهبی ؛ ص۲۹۰.

[۲۶] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج‏۲، ص ۶۷۶.

[۲۷] همان ؛ ج‏۱۵ ؛ ص۴۸۶.

[۲۸] دائره المعارف فقه مقارن ؛ ج‏۲ ؛ ص۳۳۹.

[۲۹] عاشورا ریشه‏ها، انگیزه‏ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص۶۵۵.

[۳۰] عاشورا ریشه‏ها، انگیزه‏ها، رویدادها، پیامدها ؛ ص۴۹.

[۳۱] بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۲۷/۸/۱۳۹۴.

[۳۲] بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۴/۸/۱۳۹۶.

[۳۳] بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۲۷/۸/۱۳۹۴.

[۳۴]  بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۴/۸/۱۳۹۶.

[۳۵] آفریدگار جهان ؛ ص۳۵.

[۳۶] آیین رحمت ؛ ص۵۱.

[۳۷] آیین ما (اصل الشیعه) ؛ ص۷۰.

[۳۸] دائره المعارف فقه مقارن ؛ ج‏۱ ؛ ص۵۲۵.

[۳۹] مثالهای زیبای قرآن ؛ ج‏۱ ؛ ص۷۶.

[۴۰] احکام عزاداری ؛ ص۳۱.

[۴۱] عاشورا ریشه‏ها، انگیزه‏ها، رویدادها، پیامدها، ص ۶۶۳.

[۴۲] همان ؛ ص۶۸.

[۴۳] ر.ک:« حماسه حسینی»؛ استاد شهید مرتضی مطهّری( ره)، ج ۱، فصل ۲، بحث عوامل تحریف.

[۴۴] عاشورا ریشه‏ها، انگیزه‏ها، رویدادها، پیامدها، ص ۶۹.

[۴۵] بیانات آیت الله مکارم شیرازی در دیدار اعضای فرهنگی ستاد مرکزی اربعین ؛۳/۸/۱۳۹۵.

[۴۶]  بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۴/۸/۱۳۹۶.

[۴۷] پنجاه درس اصول عقائد برای جوانان ؛ ص۱۲۳.

[۴۸] همان؛ ص ۱۲۴.

[۴۹] پیام قرآن ؛ ج‏۱۰ ؛ ص۹.

[۵۰] پاسخ به پرسشهای مذهبی ؛ ص۱۰۴.

[۵۱] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج‏۷ ؛ ص۷۱۸.

[۵۲] پنجاه درس اصول عقائد برای جوانان، ص ۱۲۴.

[۵۳] بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۱۰/۸/۱۳۹۶.

[۵۴] بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۲۷/۸/۱۳۹۴.

[۵۵] همان.

[۵۶] بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۴/۸/۱۳۹۶.

[۵۷] همان.

[۵۸] پیام قرآن، ج‏۱۰، ص ۱۴۱.

[۵۹] تفسیر نمونه ؛ ج‏۱۹ ؛ ص۲۶۳.

[۶۰] همان ؛ ص۱۸۹.

[۶۱] بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۱۰/۸/۱۳۹۶.

[۶۲] بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۲۷/۸/۱۳۹۵.

[۶۳] دائره المعارف فقه مقارن ؛ ج‏۲ ؛ ص۲۰۰.

[۶۴] بیانات آیت الله مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛۱۰/۸/۱۳۹۶.

[۶۵] بیانات آیت الله مکارم شیرازی در دیدار اعضای کمیته فرهنگی ستاد مرکزی اربعین ؛ ۳/۸/۱۳۹۵.