معنا،امکان و راهکارهای تحقق علم دینی

به گزارش «خبرنگار پایگاه تحلیلی طلیعه» زهرا شمیرانی؛ سبت علم با دیگر حوزه های معرفت بشری در طول تاریخ سیر تکاملی را طی کرده است که خود ناشی از تحول در فهم بشری از عالم هستی است.علم در دورانهای مختلف و در جوامع مختلف،امکان وجود فهم های متنوع از ماهیت و چیستی آن را برای انسان فراهم نموده و در نتیجه کارکردها و مأموریتهای متنوعی نیز برای آن تصویر شده است.اما در دوران معاصر علم مدرن بر همه وجوه حیات بشر سیطره انداخته است و به عنوان تنها دانش ممکن تلقی شده است؛به ویژه در جوامع تحت سلطه.لذا وضعیت موجود باب هرنوع پرسشگری از علم موجود (مدرن ) را بسته است.

حال برای درک بهتر علم دینی ـ که مطلوب ماست ـ و بررسی امکان و ضرورت این مهم باید در باب ماهیت علم اولاً و ثانیاً در باب مفهوم دینی بودن دقت کرد. کتاب «معنا،امکان و راهکارهای تحقق علم دینی» نوشته حسین سوزنچی قدم در این راه نهاده است.لذا در چهار بخش ذیل صورت بندی شده :

بخش نخست: بررسی ماهیت علم،با نیم نگاهی به دو تلقی اسلامی و غربی از علم

بخش دوم: مسائل مهم حوزه دین شناسی

بخش سوم: اتهامات دیدگاههای موجود در جامعه ما در باب علم دینی

بخش چهارم و آخر دیدگاه نویسنده و راهکارهایی کلان برای تحقق علم دینی

برای معرفی کتاب مذکور گزیده هایی در بخش سوم کتاب به همراه گزارش بسیار کوتاهی از نظر سوزنچی که در بخش چهارم نگاشته شده به صورت خلاصه در این نوشتار ارائه خواهد شد.روشن است که این سیاهه صرفاً نقش معرف اجمالی را خواهد داشت.

در بخش نخست «معنا، امکان و راهکارهای تحقق دینی » که حاصل تتبعات نظری نویسنده حول محور موضوع علم دینی است. دانستن این نکته بسیار ضروری است که تجربی دانستن مفهوم علم،ریشه بسیاری از معضلات علم جدید است و این گزاره در جای جای این بخش نباید از نظر خواننده غایب گردد.در بخش دوم عمده تلاش سوزنچی بر این است که ملاکی برای «دینی بودن » مفهوم علم بیابد و اینجا صرفاً «دینی بودن » را با «اسلامی بودن» مساوی قرار نداده است و منظور را تأمین کننده غایت دین دانسته است.این مسئله را باید به رد کردن امکان قرائت های مختلف از دین و در عرض هم که ریشه در نسبت گرایی معرفت شناختی دارد و مؤلف در بخش اول به آن تأکید داشت؛اضافه نمود.به علاوه اینکه در همین بخش است که بحث نسبتاً مفصلی در باب نبوت می کند و معتقد است در بحث علم دینی جایگاه نبوت و وحی بسیار حائز اهمیت است. سوزنچی در۲ فصل اول و دوم مبانی و پیش فرض های علم شناختی و دین شناختی را مورد واکاوی قرار داده است و در فصل سوم به رویکرد معاصران دینی ( متفکران موافق و مخالف ) پرداخته است.

روشن است که با وجود اشراف بر مبحث اسلامی سازی علوم در خارج از ایران و در سایر ممالک اسلامی به دلیل محدودیت کتاب از بررسی روش ها و آراء متفکران غیر ایرانی پرهیز کرده است و فقط به ذکر چند نکته اجمالی بسنده نموده است. عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) در فصل سوم کتاب فوق الذکر آراء موافقان و مخالفان «علم دینی» صورت بندی کرده است.(بیان دسته بندی به شکلی که در اینجا می خوانید با دخل و تصرف در کتاب صورت گرفته است).

۱-۱ استخراج علم به طور خام از متون دینی یعنی کتاب و سنت ( این دیدگاه را مخالفین به موافقین نسبت می دهند در حالیکه این دیدگاه در میان موافقین طرفدار جدی ندارد).

۱-۲ از اصالت دادن به معارف نقلی( این دیدگاه با تقریری پیچیده تر منسوب به فرهنگستان علوم اسلامی است که از جدی ترین موافقان و طرفداران علم دینی هستند).

۱-۳ موافقین و مخالفین در دیدگاه مذکور با روش های تجربی بیگانه اند در حالیکه دیدگاههایی که در پایین ذکر خواهیم کرد علم تجربی را به عنوان علم معیار قلمداد کرده اند و حال به نقد الگوهایی پوزیتیویستی پرداخته اند.)

۲-۱ نقد حد اقلی روش های پوزیتیویستی به نمایندگی عبدالکریم سروش که قابل مقایسه با آراء پوپر است.

۲-۲ نقد میانی روش های پوزیتیویستی که نمایندگی خسرو باقری که قابل مقایسه با آرای لاکاتوش و کوهن است.

۲-۳ نقد میانی روش های پوزیتیویستی به نمایندگی سعید زیبا کلام که قابل مقایسه مکتب کوهن و آراء ادینبورا است.

این سه دیدگاه نیز به گونه ای سعی دارند که فضا را برای «علم دینی» باز کنند لذا اولین قدم را نفی مطلقیت علم پوزیتویست دانسته اند.گرچه این جریان از نظر سوزنچی فقط توانسته اند که علم دینی را گونه ای از علم و یا شریکی برای علم تجربی معرفی کنند با هویتی فرهنگی ـ تاریخی و نه هویتی جهان شمول،در نگاه های سه گانه مذکورعلم به شدت متصف به صنعت اجتماعات شده و با همین استدلال کلیت و ضرورت خود را از دست می دهد و اینگونه راه برای علم دینی باز می شود.

۳-۱ سید حسین نصر به عنوان یک سنت گرا مسئله را در درجه اول از منظر دین شناسی و در درجه دوم از منظر علم شناسی نگریسته و پیرو رنه گنون و شوآن است.وی در علم شناسی به منابع مختلف معرفت پرداخته و ادراکات شهودی و وحیانی را جدی گرفته است.

۳-۲ آیت الله عبدالله جوادی آملی که او نیز از وجه نظر دین شناسان به مسئله علم دینی ورود کرده است و با بهره گیری از فلسفه اسلامی،منطقق و الهیات ( نبوت ) و اصول فقه در تلاش است ربط عقل و نقل در نظام را معرفت بشر تعیین کرده و طرحی برای علم دینی بدست می دهد. جوادی آملی این دیدگاه را از فلسفه صدرایی اخذ کرده است.

و اما بخشی از فصل چهارم و نهایی کتاب با عنوان «ماهیت دینی و راهکارتحقق آن» از دیدگاه نگارنده که در واقع نظریه جدیدی است در ادامه متن ذکر می شود. صفحه ۳۷۷ : « . . . در هر موضوعی از موضاعات که علمی تولید می شود، اگرآن علم،بر مبادی تصوری و تصدیقی مورد قبول دین تکیه کند و در راستای غایات مورد نظر دین باشد و همچنین محتوایش از منابع معرفتی مورد قبل اسلام تغذیه کند،آن علم ، یک علم دینی است.» این چند خط چکیده مطلب سوزنچی در فصل اول بخش چهارم است که در واقع دیدگاه وی پیرامون چیستی علم دینی است و در فصل دوم بخش چهارم به ارائه راهکارهای تحقق علم دینی پرداخته است که بیشتر در حکم برنامه ریزی تعلیم و تربیت دراز مدت در این حوزه خواهد بود.و از مهمترین نکاتش آن است که تحقق آن را نه در مجموعه کتب بلکه در درون یک عده از انسانها جستجو می کند و از طرف دیگر علمی که نتیجه چنین انسانهایی باشد گرچه وحیانی و مقدس نیست اما « دینی» است و خصلت همگانی دارد و این خصلت بسیار مهم است که راه را بر نسبیت نیز می بندد.

کتاب معنا ، امکان و راهکارهای تحقق علم دینی به قلم حسین سوزنچی،عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) در سال ۱۳۸۸ و در ۴۱۱ صفحه به همت پژوهشکده مطالعات اجتماعی و فرهنگی وزارت علوم ،تحقیقات و فناوری و کمیسیون حوزوی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی به چاپ رسیده است.

این کتاب تا حدی جریان شناسی دیدگاههای موافق و مخالف علم دینی می تواند قلمداد شود و از آنجا که برای اشراف به موضوع تحول در علوم انسانی و تأمل در امکان و چگونگی علم دینی و آشنایی با صاحبنظران و نظریات این حوزه ضروری است .لذا مطالعه این کتاب به علاقه‌مندان توصیه می گردد.