مصلحت اسلام در سکوت امام علی(ع) در دوران خانه‌نشینی

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه، کلاس شرح نهج البلاغه با حضور محسن اسماعیلی عضو مجلس خبرگان رهبری ۸ آذرماه در مؤسسه فرهنگی سرچشمه(محل سابق حزب جمهوری اسلامی) برگزار شد که گزارش آن در ادامه آمده است:

خطبه شقشقیه یکی از مهم ترین و از یک نظر استثنایی ترین سخنان حضرت علی علیه السلام است که به عنوان «خطبه سوم» در نهج البلاغه شریف و بسیاری از منابع معتبر دیگر نقل شده است.

استثنایی بودن این خطبه به این سبب است که به شهادت مضمون و شأن صدور آن، حاوی ناگفته‌های مظلوم‌ترین پیشوای ما است؛ ناگفته هایی از حوادث تلخی که پس از رحلت پیامبر عظیم‌الشان اسلام صلی الله علیه و آله اتفاق افتاد و شکافی تاریخی را بوجود آورد.

اما پیش از ورود در متن این خطبه ناچار به بیان چند مقدمه هستیم؛ مقدمه هایی که بسترساز فهم بهتر و دقیق تر این خطبه خواهند بود.

مقدمه نخست: زمینه و زمانه صدور خطبه

علی علیه السلام در دوران خانه نشینی برای رعایت مصلحت اسلام و مسلمانان، صبر و سکوت را مفیدتر و معقول‌تر دید و پس از تصدی خلافت نیز چنان گرفتار و پر مشغله بود که کمتر فرصت ریشه یابی و تبیین حوادث گذشته را پیدا کرد؛ و شاید هم دیگر سود چندانی نداشت.

با این حال، آن بزرگوار به اندازه ضرورت و برای تبیین حقیقت، گهگاه اشاره های پراکنده ای به آن دوران داشته اند. خطبه شقشقیه از جامع ترین نمونه های این گونه سخنان است.

از برخی اسناد این خطبه و نیز از محتوای آن معلوم می شود که در اواخر عمر شریف آن حضرت ایراد شده است؛ زیرا در آن از سرنوشت سه خلیفه پیشین و نیز جریان مقابله خود با ناکثین و قاسطین و مارقین سخن به میان آمده است.

در چنین زمانی، او بر بلندای منبر بود که شخصى‏از میان جمعیت صدا زد که:«مَا الّذى اَبْطَاَ بِکَ اِلَى الآنَ؟!»‏؛ چه باعث ‏شد تا به حال در به دست‏گرفتن خلافت مسامحه و کوتاهی کردى؟!

همین کنایه تلخ، فرصتی فراهم آورد که حضرت امیر سلام الله علیه با جملاتی کوتاه امّا کوبنده، شفاف و آکنده از درد و احساس شرحی کوتاه از بیست و پنج سال خانه نشینی و نزدیک به پنج سال زمامداری خویش ارائه دهد.

اما خواهیم دید که این خطبه تنها «رنج نامه» آن بزرگوار نیست؛ او امیر بیان و آموزگار فصاحت و بلاغت است و علاوه بر اشاره به مظلومیت و مهجوریت خویش، فرصت را مغتنم شمرده و به تبیین موضوعات مهمی در حوزه دین و سیاست دینی نیز پرداخته است.

مقدمه دوم: مهم ترین مفاد و محتوای خطبه

برخی از مطالب و محورها اساسی قابل فهم از این خطبه عبارت است از :

 –  چگونگی شکل گیری مهم ترین حوادث تاریخی صدر اسلام

–  ریشه یابی انحراف و عقبگرد نخبگان و در نتیجه عوام امّت

–  آگاهانه و عامدانه بودن این انحراف و عقبگرد

–  بیان آثار دردناک و جبران ناپذیر این انحراف و عقبگرد

–  تفاوت انگیزه های مسببان این انحراف و عقبگرد

–  تاثیر دنیا گرایی و امتیاز طلبی در پیدایش این انحراف و عقبگرد

–  شرایط دشوار و اختناق ناشی از تبلیغات در آن روزگار

–  معیار مصلحت سنجی و صبر و سکوت امام

–  مبنای مشروعیت حکومت در اسلام

–  نقش مردم و مقبولیت عمومی در حکومت اسلامی

– مساله بیعت و تاثیر آن

–  هدف از برپایی حکومت دینی و پذیرش مسئولیت

–  نقاط ضعف و قابل نقد در زمامداران دینی

–  واکاوی شخصیت خلفا و برخی دیگر از چهره های معروف آن دوران

–  پیشینه پیدایش فساد اقتصادی در زمامداران مسلمان

– چرایی شورش علیه خلیفه سوم و موضع امام در برابر آن

بنابراین توصیفی که مرحوم سید رضی راجع به محتوای این خطبه کرده است، ناتمام و ناقص است. او نوشته است: «این خطبه مشتمل بر شکایت در مورد خلافت و ترجیح صبر از سوی امام ‏و سپس بیعت مردم با او مى‏باشد»؛ در حالی که این تنها بخشی از مفاد خطبه است و بخش های متعدد دیگری را که می تواند بیان کننده اصول و قواعد حکومت و سیاست ورزی از نگاه نهج البلاغه محسوب شود، نادیده گرفته است.

مقدمه سوم: نام های خاص خطبه و دلیل آن

برخی خطبه های نهج البلاغه به دلیل شهرت و کاربرد بیشتری که دارند، به نام های خاصی مشهور     شده اند؛ مثل «خطبه غرّاء»؛ «خطبه اشباح» یا «خطبه قاصعه». این خطبه را نیز «شقشقیه» نامیده اند؛ چرا که خود حضرت از این عبارت و تشبیه استفاده کرده است؛ آنجا که فرمود: «تِلْکَ شِقْشِقَهٌ هَدَرَتْ ثُمَّ قَرَّتْ».

»شقشقه» به معنای «پاره گوشتی است به رنگ جگر سفید که وقت هیجان و ناراحتی از دهان شتر خارج می‌شود» و همین یک بار در نهج البلاغه بکار رفته است، البته یک بار نیز به صورت جمع؛ یعنی شَقاشِق استعمال شده است.

برخی نیز این خطبه را «خطبه مُقَمِّصَه» نامیده اند. این نامگذاری نیز برگرفته از نخستین عبارت خطبه است که امام درباره خلیفه نخست می فرماید :«أَمَا وَالله لَقَدْ تَقَمَّصَهافُلانٌ…»؛ به خدا سوگند، او رداى خلافت را بر تن کرد؛ در حالیکه خوب مى دانست که حق من است.

مقدمه چهارم: قطعیت سند خطبه و پاسخ به شبهه ها

همان طور که شارح بزرگ نهج البلاغه، علامه میرزا حبیب الله خویی نوشته است، در باره صحت انتساب این خطبه به امیرمومنان صلوات الله علیه میان علمای شیعه و سنی اختلافی دیده می شود.

شیعیان در اینکه این خطبه از حضرت ایشان است تردیدی ندارند و تاکنون کسی منکر آن نشده است. اما بسیاری از دانشمندان اهل سنت منکر صدور آن از امام شده اند؛ با این استدلال که این خطبه شامل تظلم و گلایه در باب خلافت است و بر غصب آن دلالت می کند. حتی برخی از آنان تا آنجا پیش رفته اند که گفته اند آن حضرت هرگز از این بابت شکایتی نداشت و سخنی گلایه آلود نگفت!

مرحوم خویی به سه دلیل زیر معتقد است که هیچ شبهه ای نیست که این خطبه از آنِ علی علیه‌السلام است:

نخست آنکه فصاحت متن، روش نیکو و کلام موزون و شگفت انگیز آن شهادت می دهد که سخنی بالاتراز کلام مخلوق و پایین تر از کلام خالق است؛ و این به تنهایی گواه صادقی بر صدور آن از مقام امامت و سرچشمه ولایت است.

دیگر آنکه، استدلال مخالفان و منکران سست و بی پایه است و سخنان شکایت آمیزی که آن حضرت گفته است قابل شمارش نیست؛ چنانکه روایات مربوط به سقیفه و غیر آن بر این امر شهادت می دهند، و مناقشه های او با متخلفان در امر خلافت از بدیهیاتی است که کسی نمی تواند انکار کند؛ مگر نادان باشد یا خود را به نادانی زده باشد.

سوم آنکه، این خطبه در کتاب های گروهی از علمای سنی و شیعه نقل شده است که پیش از زمان سید رضی می زیسته اند. او سپس به نمونه هایی در این زمینه اشاره می کند.

مرحوم علامه امینی رضوان الله تعالی علیه نیز این خطبه را از ۲۸ عالم بزرگ شیعه و سنّی نقل کرده است.

یکی از اینان، سبط ابن جوزى، دانشمند معروف حنفى مذهب است. او نوشته است:«یکی از خطبه های علی علیه السلام همان است که به شقشقیه معروف است و بخشی از آن را سید رضی در نهج البلاغه ذکر کرده است، ولی من همه آن را می آورم.»

ابن ابی الحدید، شارح معتزلی نهج البلاغه نیز پس ذکر جریان جالبی از استاد خود، با تایید انتساب خطبه به امام، به کتاب هایی اشاره می کند که خود دیده است و در آن کتابها که پیش از تولد رضی نوشته شده است، این خطبه یا قسمتهایی از آن ثبت بوده است.

انتهای پیام/