مروری بر خطوط اصلی تفکر طاها عبدالرحمن

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه به نقل از شماره ۲۲ فصلنامه صدرا، این نوشتار برگرفته از رساله دکترای Mohammed Hashas (محمد حصحاص) با عنوان «در باب اسلام اروپایی؛ صداهای مدرنیته ابدی»، و از بخش «مفهوم‎سازی ایده اسلام اروپایی: غلبه بر اندیشه دو قطبی کلاسیک» است. وی در تاریخ مارچ ۲۰۱۳ و در دانشگاه لوئیز رم ایتالیا از این رساله دفاع کرده و در آن از ایده عبدالرحمن در باب «مدرنیته اسلامی» بهره جسته است تا ایده اسلام اروپایی را گسترش دهد. راهنمایی این رساله را پروفسور سباستیانو مافتون بر عهده داشته است.

برای به کار بردن مفهوم سنتز اسلام اروپایی در چهارچوب خود، این نوشتار را با معرفی نقد طاها عبدالرحمن نسبت به مطالعات قرآنی مدرن آغاز می‎کنم؛ مطالعاتی که او آن را تقلیدی از غرب در راه حرکت به مدرنیته در نظر می‎گیرد. هدف نقد عبدالرحمن «روح مدرنیته» به جای «حقیقت مدرنیته» است؛ اولی «مجمع الکواکبی است از ارزش‎ها و اصول که می‎توانند در هر زمان و مکانی وجود تمدنی انسان را بهبود بخشد»؛ درحالی‎که دومی «تحقق این روح در یک زمان و مکان خاص است».

 روح مدرنیته چیزی است که برای خوانش جدید قرآن جهت احیای فکری لازم است. واقعیت مدرنیته باید صرفاً به‎عنوان تحقق این روح مطالعه شود. مدرنیته غرب، واقعیت مدرنیته را نشان می‎دهد و به همین دلیل، باید به‎عنوان یک مدل رد شود؛ چراکه شرایط فضایی و زمانی به تحقق درخشش روح مدرنیته کمک می‎کنند. اندیشه اسلامی باید بر روح مدرنیته متمرکز شود و ازاین‎رو از سنت خود برای جذب این روح استفاده می‎کند؛ این [مسئله] نباید منجر به تقلید واقعیتی بشود.

 هنگامی که اندیشه اسلامی برای نوآوری فکری خودش روح را بررسی می‎کند، آن را «نوآوری مداوم» می‎نامند. روح مدرنیته با آنچه در سنت مفید است، یعنی پیوند با خدا، ترکیب می‎شود. این یک «نوآوری دایمی» است؛ هنگامی‎که پیوندها با سنت گسسته می‎شود.

عبدالرحمن سه اصل مدرنیته را در غرب مشخص می‎کند (که ابتدا در اروپا توسعه یافته است) که مدرنیست‎ها بدون «نوآوری» از آن پیروی می‎کنند. این سه اصل مبتنی بر یک واقعیت عمده هستند: یک «حقیقت تضاد» که در اندیشه عربی مدرن به‌صورت تضاد میان انسان و کلیسا مشخص شده است. من این اصول را به‌صورت معکوس به منظور مطابقت با چارچوب «جهان-جامعه-فرد» مطرح می‎کنم:

یکم، مدرنیته غربی، این زندگی و جهان را در مرکز توجهش قرار می‎دهد و پس از آن نادیده‎اش می‎گیرد. این موجب می‎شود تا تمام «نوآوری مدرن» متلاشی گردد و «پیوسته» و در «پیوند با» خدا نباشد. این اصل [درواقع] واکنشی است برای برخورد با سپر سیاسی کلیسا؛

دوم، مدرنیته ناپیوسته به عقل انسانی وابسته است و از مراجعه به وحی به‎عنوان راهی برای مقابله با سپر فکری کلیسا حذر می‎کند؛

سوم، این اندیشه انسان را مرکز می‎داند و به‎عنوان راهی برای مقابله با سپر معنوی کلیسا از خدا غفلت می‎کند. مدرنیته غرب ارتجاعی است و مبتنی بر تضاد با کلیساست [و درنتیجه] چیزی که ارائه می‎شود، عقیم است.

مدرنیست‎های مقلد از این سه اصلِ مدرنیته غربی با عنوان «برنامه‎ها» برای خوانش قرآن، استفاده کرده‎اند. [در فلسفه مدرنیست‎های مقلد] این برنامه‎ها «برنامه انسانی»، «برنامه تاریخ‎مندی» و «برنامه عقلانی» مطرح می‎شوند: ۱. برنامه انسانی عبارت است از «هدف قرار دادن نقطه مقدس» با حرکت آیه‎های قرآنی از قلمرو الهی به قلمرو انسان. نمونه هایی از این طرح شامل حذف عبارات احترام و اصطلاحات و جای‎گزینی آنها با کلام ادبی مانند حذف «قرآن کریم»، «آیه مبارک»، «راست گفت خداوند بلند مرتبه» در انتهای نقل قول از قرآن کریم و «نزول قرآن» است. این [برنامه‎ها] منجر به تبدیل قرآن به متن زبانی‎ای مانند هر متن دیگر می‎شود. علاوه‎براین زمینه فرهنگی قرآن به‎گونه‎ای خوانش می‎شود که از مرحله مطلق پیام قرآنی به مرحله نسبی که راه را بر تفسیرهای مختلف باز می‎کند، حرکت می‎کند و اشاره به ناقص بودن قرآن است؛

۲. برنامه تاریخ‎مندی، «با هدف تأکید بر این [نکته دنبال می‎شود] که قرآن با تعهدات ابدی و غیر قابل جبران همراه است، و از این طریق راه را برای برداشتن این جنبه و محدود کردن این تعهدات درزمینه و زمان وحی‎شان می‎پذیرد».

آنچه عمدتاً همراه این برنامه اتفاق می‎افتد، این است که آیاتی درباره وظیفه را به آیاتی درباره هدایت [صرف]، بدون نظم اجباری تبدیل می‎کند و برنامه‎ای است که قرآن را محدود به اخلاق خصوصی داخلی می‎کند. روش‎های فسخ، معانی آشکار و پنهان، دوره‎های مکی و مدنی همگی برای نسبی‎سازی احکام روشن مورد استفاده قرار می‎گیرند که پاسخ‎های مطرح شده به شرایط خاص تاریخی هستند. حتی ستون‎های پرستش به‎عنوان نماد تاریخی مذهب در نظر گرفته می‎شوند و بنابراین نسبی می‎شوند. در پایان برنامه، خواستار بازسازی یعنی مدرن‎سازی دین هستند؛

۳. برنامه عقلانی‎سازی عبارت است از استفاده از روش‎های تجربی، پوزیتیو و منطقی خوانش متن مقدس، با هدف از بین بردن جنبه متافیزیکی آن. این [روش] عمدتاً از طریق ذیل انجام می‎شود: نقد مطالعات قرآنی، استفاده از روش‎های الهیات مسیحی و ادیان تطبیقی، استفاده از روش‎های جامعه‎شناسی، زبان‎شناسی، نشانه‎شناسی، تاریخ‎نگاری، روان‎شناسی، روان‎کاوی، نقد مدرن، تحلیل گفتمان، هرمنوتیک و بازکردن [راه] حکمرانی عقل انسانی در به‎کارگیری آیه‎های قرآنی. تغییر در معنای وحی از نتایج این طرح است که [جمله] «استعداد انسانی یک موهبت است» را معنا می‎بخشد و در عوض مسائل متافیزیکی تبدیل می‎شود به اسطوره‎ها، و وظایف عبادی تبدیل می‎شود به مناسک خشک و سفت. سلطه بلاغت در قرآن از طریق استعاره‎ها و داستان‎ها به‎عنوان بخشی از افسانه بودن در نظر گرفته می‎شوند و آیات مربوط به جن، مقدس بودن و شیطان‎ها به‎عنوان یک ذهنیت تاریخی و نه یک ذهنیت مدرن مورد توجه قرار می‎گیرند. تمایز و برتری قرآن، مورد مذاکره قرار می‎گیرد [و بنابراین] تغییراتی که در تورات و انجیل رخ داد، در قرآن نیز قابل اجرا به نظر می‎رسد.

عبدالرحمن این سه برنامه را تقلیدی از تضاد غرب با دین می‎داند. نتایج اینها این است که حقایق درباره قرآن را تغییر می‎دهد و شک عمومی را درباره قرآن بنیان می‎نهد. مهم‎تر از همه هدف آنها از نقد ساده دین، تضعیف اعتقاد به آن است و آنها [حقیقتاً] به دنبال تجدید اعتقاد تفکر منطقی [در راه دین] نیستند. عبدالرحمن در کتاب اخیر خود روح دین می‎گوید که اندیشه غربی عقل‎پرست شده و به طاغوتی مدرن بازگشته است؛ چون این امر به نسیان الهی منجر می‎شود. این [امر] «جهانی که توسط فراموشی اداره می‎شود» را در عوض «جهان متفکرانه» بنا می‎نهد. در اولی – جهانی که توسط فراموشی اداره می‎شود - یک «انسان افقی» ساکن است که تنها آنچه را می‎بیند واقعی می‎داند؛ در‎حالی‎که در دومی – جهان متفکرانه - یک «انسان عمودی» مسکون است که آنچه را نمی‎بیند نیز واقعی می‎داند. پروژه «مدرنیته اسلامی» عبدالرحمن از طرح‎های مشابه اما نوآورانه استفاده می‎کند و استدلال اخلاقی و تقوا را برای ساختن محور پروژه‎اش با یکدیگر ادغام می‎کند. به‌این‎ترتیب او ادعا می‎کند که به جای رشد دادن «نوآوری ناپیوسته»، در حال رشد دادن «نوآوری مداوم» است که پیوندها را با سنت نگاه می‎دارد.

اکنون من به سه «برنامه نوآورانه» [مد نظر] او اشاره می‎کنم. عبدالرحمن تأکید می‎کند که بدون خوانش جدید از قرآن امکان ورود مسلمانان به مدرنیته وجود ندارد. برای او «خوانش نبوی» نخستین «فهم اسلامی مدرن» را محقق کرد. اکنون نیاز به دومین «فهم اسلامی مدرن» وجود داشت که آن را «نوآوری مداوم» می‎خواند. برای چنین فهمی، دو شرط لازم است. نخستین شرط شامل تجدید فهم/ تجربه مدرن در تعامل با دین است. بدین‎ترتیب جایگاه دین می‎باید به‌صورت اساسی در بازسازی مدرنیته رشد یابد. این [مسئله] نباید بر اساس تعاملی مبتنی بر تنازع باشد؛ بلکه باید بر اساس هماهنگی و تداوم باشد. شرط دوم شامل نوتوان کردن فهم مدرن است که [تاکنون] بر اساس تقلید بوده است؛ به‎گونه‎ای که واقعیت دیگری از مدرنیته می‎تواند در پرتو هر دوی «روح دین» و «روح مدرنیته» تحقق یابد. مدرنیته چندگانه [واقعاً] ممکن است. اندیشه اسلامی عربی حق دارد متفاوت باشد. سه «برنامه نوآورانه» بر این اساس هستند:

۱. «برنامه انسانی نوآورانه» نشان می‎دهد که انسان مفتخر است به وظیفه زیست در جهان (خلیفه بودن انسان): اصل خلافت بالاترین رتبه در مراتب بعد الوهیت است. خداوند خواسته است تا انسان نه‎فقط به مسائل خصوص‎اش بپردازد، بلکه همچنین پیام تسبیحی را به عهده بگیرد که میراث او در جهان است؛ امانتی که انسان باید به‌صورت اخلاقی مورد توجه قرار دهد. به‎علاوه‎ این انسانیت الهی نباید مقدسات را نابود سازد، بلکه انسان قابل احترام باید آیه‎های قرآنی را که مقام الوهیت دارند از دسترس روش‎های متأخر تفسیر حفظ کند. [البته تفسیر مدرن آیه‎های قرآن] مقام الوهیت را تضعیف نمی‎کند. مقام الوهیت از لحاظ زبانی بی‎حدومرز است و در الگوهای خاص زبانی که انسان‎ها برای بیان اهدافشان به کار می‎برند، نمی‎گنجد. قرآن نه‎تنها یک نمایش زبانی است، بلکه متنی پر از نیت و معانی است که باید آن را کشف کرد. هر آیه دارای جنبه الهی است. این [ امر] از نظر زبان‎شناختی بی نظیر است و تکثر زبانی انسان می‎تواند به یافتن معانی مختلف آیه‎ها کمک کند؛

۲. «برنامه تاریخیت نوآورانه» که هدفش ایجاد اخلاق و نه عدم رعایت تعهدات است [مانند آنچه در تاریخ‎مندی مدرن رخ می‎داد]: این [برنامه] آیات قرآنی را با زمینه‎های خودشان در زمان و مکان با دلایل اخلاقی پیوند می‎دهد. درک کردن آیات درزمینه خودشان دین را تضعیف نمی‎کند و آنها را به‎مثابه پدیده‎های ذهن اسطوره‎ای گذشته در نظر نمی‎گیرد.

آیات قرآنی بر این اساس ارزش خود را حفظ می‎کنند. نخستین تحقق تعهدگونه آیات در زمان پیامبر [ص] بوده، اما این تحقق سرمشق‎گونه اولیه است و به معنای پایان این تعهد نیست. آنها می‎توانند تجدید شوند. آیات تجویزی دارای دو چهره هستند: قانونی / فقهی و اخلاقی. دومی از اولی متابعت می‎کند و نه برعکس. علاوه‎براین وقایع و داستان‎های تاریخی معنادارند. آنها نشانه‎های کیهانی برای ذهن هستند تا افق‎های تفکر خود را گسترش دهد. پس از چنین درکی، انعکاس وحی به زمانی فراتر از زمان ظهورش می‎رود. و در هر دوره زمانی دیگر، نیز امکان فهم می‌یابد. تاریخیت وحی به «آینده‎گرایی» تبدیل می‎شود و باید همیشه از طریق تجدد اصیل مدرن باشد تا به این جنبه آینده پاسخ دهد؛

۳. «برنامه عقلانیت نوآورانه» به منظور گسترش عقل و نه [به منظور] زدودن الوهیت (عدم اعتقاد به غیبیات): عبدالرحمن تصریح می‎کند که استفاده از روش‎های مدرن برای درک متون و پدیده‎های علمی باید «افق فکری استدلال‎‎آوری را گسترش دهد». از اینجا به‎کارگیری او از اصطلاح «عقل گسترش‎یافته» پدید می‎آید که از تحلیلی صرفاً علمی به تفکر وجودی بدل می‎شود (در مقابل عقول «تعلیم‎داده‎شده» و «مجرد»).

در برنامه عقلانیت نوآورانه مطالعه علمی آیات قرآنی، مذهب را تضعیف نمی‎کند. ذهن الهی و ارزش‎های پشت آن شبیه ذهن تحلیلی و مکانیکی محض نیستند. ذهن گسترش‎یافته از اصل تفکر استفاده می‎کند و پدیده‎های بصری و حقایق را با ارزش ها و معانی داخلی و عمیق خود پیوند می‎دهد و در روش خاصی با قلب متصل شده است. داستان‎ها اسطوره‎ای نیستند، اما برای تفکر بیشتر است که قرآن به‎روشنی به آنها تشویق می‎کند. به‎طورکلی ذهن گسترش‎یافته با مدرنیته تضاد ندارد، بلکه به‎سادگی در پی هدایت و درک اصول اخلاقی بشر است.

به‎رغم این مقدمه کوتاه بر پروژه عبدالرحمن، مدرنیتۀ قابل امکان دیگر که نظریه اوست عبارت است از «مدرنیته اسلامی» بر پایه «وحدت اصلی» میان امر قدسی و عرفان، دین و سیاست. به‎طور سنتی، این [پروژه] در سه مورد بیان می‎شود:

اولاً ارزش‎های هسته‎ای مدرنیته را انکار نمی‎کند که او از آن به‎عنوان «روح مدرنیته» یاد می‎کند. نقد او [در حقیقت] بر علیه یک پروژه تقلیدی از واقعیت غربی مدرنیته است که در اندیشه اسلامی و کشورهای اکثرا مسلمان است. مدرنیته غرب ارتجاعی است؛ این [مدرنیته] مبتنی بر تضاد با دین بنیان نهاده شده است؛ بنابراین تقلید کردن، آن را خطرناک می‎سازد و طرح‎ریزی یک تاریخ مبتنی بر یک راه متفاوت است؛

ثانیاً آنچه به‌صورت کاملاً واضح در نقد خود عبدالرحمن نیز آمده آن است که ریشه دیدگاه اسلامی او، یعنی الوهیت، تضادی با عقل گسترش‎یافته ندارد که این [مسئله] به ریزشی مداوم درباب تفکر درخصوص رضایت معنوی و مدیریت امور جهانی منجر می‎شود. در فلسفه دین عبدالرحمن، یک «وحدت اصلی» میان دین و سیاست و یا به‎شکل روشن‎تر میان پرستش (تعبد) و مدیریت جهان (تدبیر) وجود دارد. او این [مفهوم] را «al-i’timāniyya» (برآمده از امانت) یا «امانت الهی» می‎نامد؛

ثالثاً و مهم‎تر از همه، عبدالرحمن تصریح می‎کند که برای رسیدن [به چنین] فلسفه اسلامی‎ای‎ جهان‎بینی خود را اصلاح کرده است؛ چراکه برخی از دانشمندان اولیه (قدما) اسلام در تعاملشان با فلسفه یونان که نخستین تجربه زنده دوگانگی از الهی در مقابل دنیوی است، منحرف شدند و این امری است که غرب مدرن میراث‎دار آن شده است و به نوبه خود بر بسیاری از مسلمانان اصلاح‎طلب تأثیر گذاشته است. عبدالرحمن به ابن رشد در اندیشه اسلامی انتقاد می‎کند؛ چراکه او ابن‎رشد را مقلد ارسطو می‎دید. عبدالرحمن در آثار غزالی اصالت بیشتری می‎بیند. یکی از استدلال‎های اصلی او این است که ترجمه اولیه متن‎های یونانی به زبان عربی با لغت‎نامه اسلامی مطابقت نداشته و به همین دلیل توسعه فلسفه اسلامی را به حوزه بزرگ تبدیل کرده است. برای غلبه بر این نقص در تاریخ فکری اسلامی، ظروف زبانی باید دوباره به تولید فلسفه واقعی دست بزنند.

از دهه ۱۹۷۰، عبدالرحمن بر کار بازسازی و بنای مجدد فلسفه اسلامی درباره واقعیت‎های هستی شناختی که به نظر او از زمان‎های اولیه اسلام منحرف شده‎اند، متمرکز شده است. این حقایق هستی‎شناختی «وحدت اصلی» بین دین و سیاست و بین امور دنیوی و دنیای دیگر است که دین را برای زندگی انسانی حیاتی می‎کند؛ زیرا دین به معنای اخلاق است و انسان بدون اخلاق، انسان نیست.

عبدالرحمن تأکید می‎کند که دین با اخلاق برابر است، «دین و اخلاق یکی هستند». او این دو را از یکدیگر جدا نمی‎کند؛ بلکه آنها را به‎عنوان یک واحد هستی‎شناختی می‎بیند. «وجود انسان… پیش از وجود اخلاق نیست، بلکه همراه با آن است»؛ و ازآنجاکه دین (و درنتیجه اخلاق) با وجود انسان وجود داشته است، به چنین قیاس منطقی‎ای رسیده است: «هیچ انسانی بدون اخلاق،… هیچ اخلاقی بدون دین… و هیچ انسانی بدون دین وجود ندارد». او درباره پیوند اخلاق با کار می‎گوید: «اخلاق در اسلام منشأ هر کاری است». بر اساس این پروژه اخلاق، عبدالرحمن می‎گوید «تمدن ]به[ اخلاقی جدید» نیازمند است؛ این [امر] در کمین تمدن است.

انتهای پیام/