مدیریت، علم دانستن و هنر توانستن

به گزارش طلیعه؛ در زندگی اجتماعی و خانوادگی، تأمین احتیاجات اعضا نیازمند مدیر و سرپرست خانوار است تا با تعیین وظایف و حقوق افراد، زندگی جریان عادی و بهینه خود را طی کند. به طور کلی حل همه مسائل و بحران‌های روزمره زندگی و جامعه، نیازمند مدیریت بهینه و کارآمد است.

مدیریت در فرهنگ فارسی به معنای گرداننده، اداره کننده(کسی که کاری را اداره می‌کند)، کارگردان و قوام دهنده است.

امروزه مدیر در سازمان و یا جامعه مانند مغز برای بدن، تصمیم گیرنده نهایی در امور حساس و حیاتی آن سازمان بوده و تاثیر مستقیم و یا غیر مستقیم در کارآیی کارکنان و راندمان سازمان را دارد. در مورد اهمیت مدیر همان بس که موفقیت و شکست‌های سازمان وابسته به تصمیم گیری‌های مدیر بوده و به اعتقاد هارولد کنتز، وظیفه اصلی هر مدیری فراهم آوردن و نگه داری محیطی که در آن اعضا بتوانند به شکل گروهی با یکدیگر کار کنند و به اهداف تعیین شده دست یابند.

در تعریف مدیریت می‎توان گفت که مدیریت، فرآیند به کارگیری مؤثر و کارآمد منابع مادی و انسانی در برنامه ریزی، سازماندهی، بسیج منابع و امکانات، هدایت و کنترل است که برای دستیابی به اهداف سازمانی و بر اساس نظام ارزشی مورد قبول، صورت می‌گیرد؛ از تعریف فوق بر می‌آید که مدیر، وظیفه هدایت تشکیلات انسانی و به کارگیری منابع به شکل صحیح در جهت رسیدن به منافع سازمان را دارد.

اما درباره این که مدیریت یک علم است و یا یک هنر، می‌توان گفت مدیریت علم دانستن و هنر توانستن بوده که بخشی از آن را می‌توان در آموزش فرا گرفت و بخشی دیگر را از راه کار و تجربه به دست آورد. مدیریت‌ اسلامی‌ اداره‌ امور سازمان‌ و تشکیلات‌ گسترده‌ نیروی‌ انسانی‌، با توجه‌ به‌ ارزش‌ها و موازین‌ شرع‌ مقدس‌ اسلام‌ و با در نظر گرفتن‌ کلیه‌ ابعاد فردی‌، اجتماعی‌، اقتصادی‌، سیاسی‌، نظامی‌ انسان‌ و جوامع‌ بشری‌ است.

در اسلام و بسیاری از آیات قرآن در مورد انتخاب مدیر، رهنمودهای فراوانی ارائه شده و تأکید بسیاری بر نقش مدیر و مدیریت شده است که این امر نشان دهنده اهمیت موضوع بوده و از این رو برای مدیر و کارگزاران حکومتی صفاتی را برشمرده‌اند. علاوه بر آن می‌توان به روایات و احادیث ائمه اطهار(ع) اشاره کرد که در آن میان نامه امام علی(ع) به مالک اشتر برای به دست گرفتن امور مصر از شهرت بیشتری برخوردار است.

ویژگی‌های «مدیر» از دیدگاه قرآن

آیات قرآنی درباره انتخاب مدیران بسیار هستند که در این نوشته به پنج مورد از آنها اشاره می کنیم:

برتری لیاقت نسبت به سابقه

وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ اسْجُدُوا ِلادَمَ…؛ به ملائکه امر نمودیم که بر آدم سجده کنند.(۱)

این آیه نشان می دهد که لیاقت از سابقه مهمتر است.(فرشتگان قدیمی که سال‌ها خداوند را عبادت می‌کردند، باید برای انسان تازه به دوران رسیده، اما لایق، سجده کنند.) ارتقای سازمانی نیز باید بر مبنای شایستگی و لیاقت باشد و سابقه داشتن کافی نیست. اگر انتخاب مدیران بر اساس اصولی نادرست و امتیازات پشت پرده صورت گیرد که به موجب آن افراد نالایق بر سر کار آیند، موجب عقب ماندگی سازمان و بعضا به انحطاط کشیدن آن خواهد شد.

پیامبر اکرم(ص) فرمودند: مَن وَلیّ عَلی عَشَرَه، کانَ لَهُ عَقلُ أربَعین، و مَن ولیّ أربعینَ کانَ لَهُ عَقلُ أربَعَمأه؛ کسی که متولی امور ده نفر شود، باید عقل و اندیشه چهل نفر را داشته‌ باشد و کسی که مدیریت و مسؤلیت اداره چهل نفر را بر عهده می‌گیرد، باید عقل و اندیشه چهارصد نفر را داشته باشد.(۲)

وَ لَقَدْ آتَینا مُوسَى الْکِتابَ وَ قَفَّینا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ…؛ خداوند به موسی، کتاب تورات عطا فرمود و پس از آن پیامبرانی پشت سر هم فرستاد تا دین الهی را تبلیغ کنند.(۳)

یکی از نکات لازم در راه رسیدن به موفقیت، پیگیری و تداوم برنامه‌ها برای حصول نتیجه نهایی خواهد بود؛ همچنان که خداوند، پیامبران را پشت سر هم برای دعوت مردم فرستاده است.

برخورد با متخلفان

وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ الَّذی جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ مالَکَ مِنَ اللّهِ مِنْ وَلِی وَ لانَصیرٍ؛ خداوند خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: اگر از آنها(یهودیان و مسیحیان) پیروی کنی در حالی که راه درست را به تو نشان داده‎ایم، رابطه ات با خداوند قطع خواهد شد.(۴)

پس از ابلاغ وظایف هر فرد، در برخورد با تخلف نباید هیچ تسامح و تساهلی به خرج داد؛ همان طور که خداوند حتی نسبت به پیامبرش بدون ملاحظه و با کمال قاطعیت برخورد می‌کند.

تناسب شغل و شاغل، ارتقای پلکانی

وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِمامًا…؛ خداوند، حضرت ابراهیم را مورد آزمایش قرار داد و او همه آزمون‌ها را با موفقیت گذراند.(۵)

برای منصوب کردن افراد به مقامات، گزینش و آزمایششان لازم است؛ چنان که خداوند برای انتصاب حضرت ابراهیم به امامت او را آزمود.

در هنگامی که امام علی(ع) محمد ابن ابی بکر را به عنوان حاکم مصر روانه کرد، ولی پس از مدتی معاویه که در شام به قدرت رسیده بود، برای این که مصر را خارج از کنترل امام در آورد، شروع به آشوب و درگیری در مصر کرد و امام(ع) با توجه به این که محمد ابن ابی بکر از پس این درگیری ها بر نیامد، طی نامه به محمد ابن ابی بکر نوشت که تا رسیدن مالک به مصر حاکم مصر باشد و بعد از آن، حکومت را به مالک بدهد. امام(ع) علاقه فراوانی به «محمد ابن ابی بکر» داشت؛ طوری که گفته بودند به جای محمد ابن ابی بکر ایشان را به محمد ابن علی(ع) بخوانید؛ ولی صلاح بلاد اسلام را به علاقه و میل شخصی خود فدا نکرد و در نامه به مالک اشتر شرایط مدیر را این گونه بیان می دارد:

تجربه کاری

افراد کاری بهتر و آشناتر با مسائل حوزه کاری خود هستند.(البته این بدان معنا نیست که افراد جوان هرگز نمی تواند مسؤولیتی را بر عهده بگیرند، بلکه افراد مسلط به حوزه کاری در هر سن و سالی که هستند بهتر می توانند از پس این امر بر آیند)

در جایی دیگر مولای متقیان امام علی(ع) به مالک می فرماید: مدیر، مسؤل و یا کارگزار باید از چنان قدرت و توانایی برخوردار باشد که در برابر کارهای بزرگ شانه خالی نکند و باید مدیری را انتخاب کرد که بر اثر کثرت، تنوع و اختلاف رشته ها کار گیج و سردر گم نشده و رشته کار از دستش خارج نشود.

شرم و حیاء

امام علی(ع) به مالک می فرماید: افرادی را برگزین که شئون مردم و جامعه را رعایت کند که این گونه افراد تأثیر بسزایی در جذب و سازماندهی خواهند داشت.

پاکی و صلاحیت خانوادگی: این امر سبب می شود که افراد و نیروهای کارگزار در یک سازمان اتوماتیک وار تربیت و فعال گردیده که موج تغییرات چشم گیری در سازمان خواهند شد.

کارائی بیشتر: مسلم است که در یک سازمان افراد با تجربه و با اصالت خانواده وجود دارند ولی در هنگام انتخاب برای یک مسند آن کس را انتخاب می کنند که کارائی بیشتری داشته باشد.

امانتداری

اشخاصی که در امانتداری و پاک نامی شهره هستند، به سبب این خصلت، مانع دستبرد و هرگونه تجاوز به بیت المال می شوند.

در اینجا خلاصه ای از آنچه مدیریت اسلامی وجود دارد را بیان کردیم اما گاها در کشور به سبب استفاده از روشهای کاملا نادرست و غلط در انتخاب مدیران سازمان ها و یا ارگان ها، دچار مشکلات عدیده و گاهی بحران می شود که بعضا چوب این ناتدبیری برتن جامعه خواهد نشست؛ در صورتی که با داشتن چنین راهنمایی های، این همه بی راهه رفتن جای بسی نگرانیست. زمانی که افراد به سمت مدیریت دولتی می‌رسند، از این نعمت بادآورده برای برآوردن خواسته ها و بهره جستن از منافع شخصی خود استفاده می کنند.

در هنگامی که به امام علی(ع) خلافت را پیشنهاد کردند، امام فرمود: اگر بیعت مردم نبود آن را نمی پذیرفتم. تعمیم دادن چنین امری به هیچ وجه صحیح نمی باشد و بالطبع افراد دلسوز و لایق نیز وجود دارد که مدیریت صحیح نه تنها سبب رونق سازمان و یا ارگان خود شدند، بلکه سبب سربلندی کشور نیز شدند که می توان به بنیاد رویان اشاره کرد.

دکتر کاظمی آشتیانی با توجه به نیاز کشور و علی رغم تحریم ها ولی به دلیل داشتن لیاقت و پشتکار، نه تنها سبب پیشرفت مؤسسه رویان، بلکه سبب اعتبار آن در جهان شد.

پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرمایند: مَن تَقَدَّمَ عَلَی المُسْلِمینَ وَ هُوَ یَری اَنَّ فیهِمْ مَن هُوَ اَفْضَلُ مِنهُ، فَقَد خَان اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ المُؤمِنینَ؛ هر کس برای تصدی امور بر دیگر مسلمانان در کارها پیشی گیرد، در حالی که می داند در میان آن جامعه از او برتر و بالاتر وجود دارد، به خدا، رسول خدا و مؤمنان خیانت کرده است.(۶) ولی در کشور فارغ از این که در قبال این مسؤلیت سنگین چه وظیفه ای را بر عهده دارد، این خود مدیر بودن، مهم است.

اما بعضا مدیرانی که به دلیل رد و بدل شدن امتیازاتی به این منصب رسیده اند، طبیعتا افرادی را که به نحوی به آنها وفادار هستند را برای پست های ارشد بر می گزینند و هنگام تخلف و یا خطا توسط این گونه افراد، مدیران سعی در سرپوش گذاشتن تخلف و همین امر به ایجاد نوعی ناهنجاری در سازمان می شود.

پرداختن و تشویق سفارش شده و وفادار به جای نیروهای نیروهای فعال و کاری، موجب نوعی سردی و رکود در میان نیروهای فعال می شود و افراد لایق و مسلط به امور را به حاشیه می راند. این گونه مدیران به سبب عدم انعطاف و انتقادپذیری موجب بی اعتمادی کارکنان نسبت به مدیر می شوند و هنگامی که مدیری به دلیل ضعف کاری از سمت خود کنار گذاشته می شود، در سازمان دیگر به عنوان مدیر انتخاب و شروع به فعالیت می کند.

امام علی(ع) می فرماید: مدیر، مسؤل و یا کارگزار باید پاسخگوی رفتار و کردار منفی کارگزاران تحت امر خود باشد و این چنین نیست که مدعی شود عیب و نقص از او نیست و مربوط به فلان کارمند است؛ به گون ای که مولای متقیان امام علی(ع) به مالک می فرماید: مدیر مسؤل و یا کارگزار باید از چنان قدرت و توانایی برخوردار باشد که در برابر کارهای بزرگ شانه خالی نکند و باید مدیری را انتخاب کرد که بر اثر زیادی، تنوع و اختلاف رشته های کار گیج و سردرگم نشود و رشته کار از دستش خارج نشود.

انتخاب افراد بدون آزمون و آزمایش و حتی بدون تلاش سبب ایجاد نوعی دلسردی در سازمان می شود؛ زیرا کارمندان دیگر سعی در نشان دادن توانایی ها و استعدادها خود نیستند.

در کشورهای پیشرفته موفقیت مدیر بر اساس موفقیت و راندمان بالای سازمان وجود دارد که به جای استفاده از اعداد و ارقام، به کیفیت کالا و یا راندمان سازمان و پیشرفت کار مربوطه نسبت به دوره قبل محاسبه می شود؛ ولی در کشور ما گاهی به جای بالا بردن کیفیت که ملاک اصلی در پیشرفت کار محسوب می شود، آن را در قالب اعداد و ارقام پنهان می کنند.

البته در هنگامی که در کشورهای غربی مدیری از عهده کنترل سازمان خود بر نمی آید، به سادگی با این موضوع کنار می آید و استعفا می دهد، اما در بعضا در ایران نه این که مدیر با مواجه شدن با چنین شرایطی استعفا نمی دهد، بلکه با تمام وجود سعی دارد که مشکلات را در قالبی از اعداد و ارقام پنهان کند و یا با سرپوش گذاشتن بر سر مشکلات قصد پاک کردن صورت مسأله را دارند که به مرور، سازمان گریبان گیر مسائل و مشکلات بزرگتری می شود و یا با منتسب کردن مشکلات به دوره قبل، خود را تبرئه می کنند و همچنان بدون حل مشکلات سعی در ابقا خود دارند که این بعضا بزرگترین موفقیت برای مدیران ایرانی محسوب می شود.

در کشورهای پیشرفته دنیا وقتی پست حیاتی و مهم خالی شد، مدیران ارشد سعی در پیدا کردن فرد اصلح برای سازمان هستند تا امور به نحو احسن به پیش رود و خللی در سازمان به وجود نیاید؛ در حالی که در کشور ما بعضا مشاهده می شود به جای پیدا کردن شخصی برای پست حیاتی و مهم، مدیران ارشد گاهی سعی در ایجاد پستی برای اشخاص هستند بدون توجه به کیفیت و کارایی شخص! البته قد سیاه نمایی نیست؛ مثلا در چند سال اخیر با قرار دادن مدیران کار بلد و متعهد در عرصه انرژی هسته ای، سلول های بنیادین و هوا و فضا، متوجه می شویم که کشور دارای نیروهای با استعداد فراوانی است که می توان در پیشبرد کشور از آنها استفاده کرد؛ اما متأسفانه در بعضی از ارگان ها و سازمان ها، وقایع تلخی در انتخاب مدیران نالایق وجو دارد که ارگان را به سمت قهقهرا می کشاند.

پیامبر اکرم(ص) می فرماید: مَا وَلَّتْ أُمَّـهٌ أَمْرَهَا رَجُلا قَطُّ وَ فِیهِمْ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْهُ، إلا لَمْ یَزَلْ أَمْرُهُمْ یَذْهَبُ سَفَالاً حَتَّی‌ یَرْجِعُوا إلَی‌ مَا تَرَکُوا ؛ اگر امتی کسی را برای زمامداری برگزیند، در حالی که داناتر از او در بین مردم وجود داشته باشد، کار مردم به سوی سقوط می رود تا وقتی که برگردند به چیزی که ترک کرده اند.(یعنی داناتر را انتخاب کنند)(۷)

ولی متاسفانه در کشور بعضا انتخاب مدیر بر اساس یک اصول و قواعد سیاسی صورت می گیرد و اشخاصی که فاقد لیاقت هستند بر سرکار می آیند. بنابراین کارمندان ساده به جای نشان دادن لیاقت و یا زیاد کردن تلاش خود، سعی در ایجاد روابط سیاسی و پشت پرده با بعضی از مسؤلان ارشد استان و یا کشور هستند که این افراد موجب سقوط و نابودی سازمان می شوند.

اگر با پیروی از دین مبین اسلام و آیات و روایات عمل کنیم، بی شک راه رستگاری دنیا و آخرت را برای خود و اطرافیانمان انتخاب کرده ایم.

علی توحیدی

/۹۴۶۲/۷۰۴/ر

منابع:

۱- سوره بقره، ۳۴

۲- نهج الفصاحه، ص۵۷۳

۳- سوره بقره، ۸۷

۴- سوره بقره، ۱۲۰

۵- سوره بقره، ۱۲۴

۶- الغدیر، ج ۷

۷- الشیخ ابوصادق سلیم بن قیس الهلالی، کتاب سلیم بن قیس، نشر الهادی ، قم، الطبعه الاولی، ۱۳۷۳ ش، ج ۲، ص ۶۹۹