«فلسفه در دوره تجدید حیات فرهنگی غرب»

به گزارش طلیعه؛ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، کتاب «فلسفه در دوره تجدید حیات فرهنگی غرب، از دانته تا کامپانلا» نوشتۀ دکتر کریم مجتهدی استاد فسلفۀ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی را چاپ کرد.

دکتر مجتهدی در مقدمۀ کتاب چنین آورده است که: «هر چند فلسفه را نمی‌توان از مظاهر اولیۀ فرهنگ انسان دانست، باید آن را به نحوی نشانی از صلابت و استحکام فرهنگی به حساب آورد، یعنی در واقع فلسفه عاملی است که سرّ تحرک و پویایی فرهنگ را در اختیار دارد و عنداللزوم اعتبار آن را حفظ و تضمین می‌کند.» سپس مصرف اصلی فلسفه را همان تعیین ضوابط صحیح مصرف قلمداد می‌کند. وی به دورۀ سقراط، فیلسوف پرآوازۀ یونانی نیز اشاره می‌کند که او به سوفسطائیان خرده می‌گرفته است که آنان با تعلیم انکار و نفی حقیقت امرار معاش می‌کرده‌اند و سخنوری برای اسکات خصم و کسب مقام را به دیگران آموزش می‌دادند.

هدف دکتر مجتهدی از نوشتن این کتاب، آشنا کردن علاقه‌مندان فسلفه با متفکران و مولفانی در رشتۀ فلسفه است که در ایران کمتر به آنان پرداخته شده و همواره به کوتاهی در کتاب‌های تاریخ و فلسفۀ فرهنگ غرب در ایران به آنان اشاره شده است؛ این در حالی است که این اندیشمندان گرچه در ظاهر تاثیر آشکاری در تحولات تفکر آن عصر نداشته‌اند اما به صورت زیرزمینی، راهنمای افکار شده‌اند.

نویسنده در فصل «اندکی در ضوابط تحدید دورۀ تجدید حیات فرهنگی غرب» به جریان‌های موثر در آغاز و انجام نهضت تجدید حیات فرهنگی غرب می‌پردازد. فتح قسطنطنیه در سال ۱۴۵۳ میلادی به دست سلطان محمد دوم سرآغاز این جریان بود که اروپاییان را به اندیشه دربارۀ علل این شکست واداشت.

«اولین نشانه‌های بازگشت به تفکر دورۀ باستان» نام فصلی است که نویسنده در آن به رخنۀ فرهنگ یونان به ایتالیا می‌پردازد. چهره‌ای به نام برنار بارلام، نخستین بار نسخه‌های خطی یونانی را مستقیماً به ایتالیا آورد و موجب آشنایی اندیشمندان ایتالیا به آنها شد. با این همه، رخنۀ گستردۀ مظاهر فرهنگی یونان به ایتالیا در دورۀ کوزیمو مدیسی اول، حاکم فلورانس رخ داد که دو یونانی به نام‌های گرگیوس گمیستوس و مانوئل کریزولوراس در میانه‌های سدۀ چهاردهم به فلورانس آمدند و زبان یونانی و فرهنگ فلسفی دورۀ باستان را آموزش می‌دادند. گمیستوس خود را پلتون نامید و خود را وارث اصلی سنت افلاطون معرفی کرد. او پسانتر کتاب اختلاف نظرهای افلاطون و ارسطو را منتشر کرد که به‌گونه‌ای بر برتری اندیشۀ افلاطون نسبت به ارسطو تاکید شده است. امروزه از گمیستوس بخش اندکی از تفسیر نوامیس در دست است که طرحی به‌نسبت منسجم دربارۀ اصلاحات برای حفظ امپراتوری بیزانس آورده شده است. جالب است که او افزون بر اینکه خواهان سپاهی توانمند با قدرت ملی برای امپراتوری بوده است خرید و وارد کردن هیچ نوع کالایی از بیگانگان را درست نمی‌دانسته است و بر خودکفایی تاکید داشته است. کشاورزی از دید گمیستوس بسیار مهم بوده است و کشاورزان را تولیدکنندگان راستین قلمداد می‌کرد.

فصل سپسین، دانته آلیگیری نام دارد که نویسنده در آن به سرگذشت و نقش و تاثیر دانته در تحول اندیشۀ غربیان پرداخته است، کسی که به لحاظ ادبی و هنری و همچنین سیاسی و اجتماعی یکی از ارکان بنیادین تحولاتی است که در آن دوره، در ایتالیا و کشورهای دیگر فرنگی آغاز شده بود. زندگی نوین یکی از کتاب‌های دانته است که جستار بسیار ارزشمندی برای دانستنِ شخصیت دانته است. در این اثر عاشقان، دانته حالات و جنبه‌های نوینی در ژرفای حیات درونی خود یافته است و به کمک قدرت عشق به نوعی بلوغ اخلاقی رسیده است. برخی از پژوهشگران فرانسوی بر این باورند که دانته چنیدن سده پیش از استاندال، رمان‌نویس سرشناس فرانسوی، از تبلور عشق حقیقی سخن گفته است که انسان را در مقابل رفتار غیرضروری و بیهوده در امان نگه می‌دارد.

نویسنده در ادامه به فرانسوا پترارک می‌پردازد که وی در شهر آرزو نزدیک فلورانس زاده شد. او تحصیلات خویش را در شهر کارپانتراس انجام داد. و در نوجوانی مادر خود اِلتا را از دست داد و یکی از نخستین آثار خود را به زبان لاتین در رثای مادر خود سرود. پتراراک از دید سیاسی، مثل رومیان دورۀ باستان می‌اندیشید و رویای یک اروپای واحد سازمان‌یافته و قدرتمند را در سر می‌پروراند که به دست رومیان و بر اساس روح حاکم بر قوانین لاتینی آنان اداره شود.

نیکلائوس کوزانوس از دیگر اندیشمندانی است که دکتر مجتهدی از زندگی او نوشته است. کوزانوس افزون بر آشنایی کامل با سنت‌های فلسفی دورۀ باستان و افکار افلاطون به صورت بسیار عمیق اندیشه‌های اهل مدرسه و متفکران قرون وسطی همچون ژان اسکات اریژن، آلبرت کبیر و دیگر اندیشمندان بود.

دکتر مجتهدی، گئورگیوس گمیستوس اندیشمند غربی را که به پِلِتون نامدار و در ایران کمتر شناخته شده است را فراموس نکرده و به صورتی بلندبالا و درازدامن از وی و اندیشه‌هایش نوشته است. گمیستوس از اندیشمندانی بوده است که توجهی ویژه به افلاطون، فیثاغورس و زرتشت داشته است. مارسیلیو فیچینو از دیگر اندیشمندانی است که در شهر فلورانس زاده شد. الهیات افلاطونی ارزنده‌ترین اثر فیچینو است. در کل، ترجمه‌ها و اندیشه‌های فیچینو به لحاظ فرهنگی در دورۀ تجدید حیات فرهنگی تاثیر زیادی داشته‌اند چه در زمان حیاتش و چه پس از مرگش.

پیکو دولا میراندولا، اندیشمند ایتالیایی، پُمپونازی و سادوله، ساوُنارول، لئوناردو داوینچی، رافائل، ماکیاول، اراسموس، توماس مور، برونو از جمله اندیشمندانی هستند که دکتر مجتهدی در این کتاب به زندگی و اندیشه‌ها و آثار آنان پرداخته است. برای نمونه در فصل مربوط به لئوناردو داوینچی، از شام آخر، اثر شکوهمند داوینچی سخن رفته است و اوصاف ظاهری اثر، مشخصات تاریخی و حتی شام آخر به روایت انجیل‌های چهارگانه را بررسیده است.

این کتاب که اثر ارزنده‌ای برای شناخت اندیشمندان غرب در نوزایی اروپاست و تصویرهایی رنگی از تابلوهای نقاشی هنرمندانی چون رافائل است به بهای ۳۵ هزار تومان در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است.