فرهنگ دفاع و مبانی آموزش دفاعی

به گزارش پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه به نقل از مهر، متن پیش رو یادداشتی است از حسین­علی رمضانی، مدرس دانشگاه و کارشناس علوم انسانی که از نظر می گذرد؛

 همه موجودات عالم مادی در سیری از تولد و مرگ به سر می ­برند، سیری که در آن بین حیات و ممات در حال دست و پا زدن هستند. این سیر چه انواعی به خود می ­گیرند؛ خطی و فرآیندی، سینوسی و هفت و هشتی، چرخشی و سیکل، امری است که در جای خود باید بدان پرداخت، اما این یک واقعیت می ­باشد که موجودات زمان مند و مکان مند یک روزی خواهند رفت. وجود تضاد امری بدیهی بوده و عامل حرکت در عالم امکان می­ باشد.

حرکت حقیقتی از شدن­ های دائمی و مبنای تغییر (Change)  در سطوح جمادات (خاک، آب، باد و آتش)، نباتات و حیوانات و عالم انسانی است. همه موجودات در خطری دائمی به سر می­ برند، خطری که باعث از بین رفتن بخش یا کل ماهیت وجودی انها خواهد شد. بنابراین وجود تهدید امری واقعی و غیرقابل انکار در همه سطوح موجودات ممکن ­الوجود می­ باشد. در مقابل تهدید، مفهومی به نام امنیت(Security) وجود دارد که محور بحث ما می ­باشد، که تعریف آن معطوف به نبود تهدید است.

امنیت موضوعی است که هیچ ­گاه در این عالم که تضاد، حرکت و تغییر دائمی گاه پراکنده و گاه متراکم در آن پدیدار می­ شوند، به طور صد در صد ایجاد نمی ­شود. این موضوع چه بسا در سطوح پایینی موجودات اعم از جمادات، نباتات و حیوانات به طور حداقلی قابل احیا باشد، اما در سطح کنش­گران انسانی به نظر امری بعید می­ رسد. انسان­ها دائماً در معرض تهدیدات متنوعی از جنس طبیعی و مصنوعی(انسان­ ساخت) می ­باشند و این موضوع انسان را وادار به حرکت به سمت امنیت می ­نماید. نقطه امنی که در آن هیچ عاملی او را مورد تهدید قرار ندهد، و به نظر این امر در جهان متکثر دنیای مادی امکان­ ناپذیر است، مگر در جهان باقی و در جنّات نعیم و به توصیه قرآن با تقواپیشگی که إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ * ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ.

هم چنان­ که تمام موجودات به نحوی و به طور غریزی برای دوام و بقای خود تلاش می­ کنند و برای حفظ امنیت سعی در تشکیل لایه­ های دفاعی در برابر تهدیدات متنوع محیطی می باشند، انسان­ها نیز به طور اگاهانه و گاه ناخودآگاه دست به چنین کاری می ­زنند. بنابراین ما اینجا با مفهومی به نام دفاع(Defense) مواجه می­ باشیم. سیستم ­های دفاعی که بر اساس نوع نگرش انسان­ها هویت می ­گیرد و چیستی، چرایی و چگونگی دفاع معنای جدیدی می­ یابند و نقطه عطف این نوشتار نیز به همین موضوع و در کل فرهنگ دفاعی می باشد.

در پاسخ به چیستی دفاع باید اذعان داشت که، مبنای تعریف را انسان و ابعاد وجودی او فرض می ­نماییم تا بدین وسیله به یک تعریف نسبتاً جامع از آن نایل آییم. ابعاد وجودی انسان به سه ساحت جسم، فکر و قلب قابل تقسیم می ­باشد، بالتّبع تهدیدات که معطوف به یک انسان و یا یک کشور است، به تهدیدات جسمانی، فکری و علمی و روحی اخلاقی قابل تفکیک و تمییز خواهد بود. انسان­ها در بین دو طیف حیات و ممات در حال بودن و نبودن هستند. بنابراین حیات و ممات جسم، حیات و ممات فکر و حیات و ممات قلب اینجا مورد نظر است، که در آیات و روایات اسلام بدان اشارات کاملی شده است و بهترین منبع برای تشخیص این ابعاد از حیات و ممات رجوع به آیات و روایات و سیره ائمه اطهار(ع) می ­باشد. جهاد صغیر که برای بقاء و دوام بعد کالبدی و فیزیکی انسان، جهاد کبیر که بر بعد فکری و اعتقادی و جهاد اکبری که برای اخلاقیات و ارزش­ها توسط انسان صورت می­ گیرد. اولی معطوف به سلامت جسم، دومی بر سلامت فکر و سومی بر سلامت قلب… مَنْ أَتَی اللهَ بَقَلْبٍ سَلیمٍ… نظر دارد.

در ادبیات مرسوم امنیتی، همچنان­که تهدید به سه ساحت سخت، نیمه سخت و نرم تقسیم شده است، با کمی اغماض می ­توان هم­پوشانی و انطباق مفهومی بین سه بعد جسم با تهدیدات سخت، فکری با اطلاعات و اخلاقی با تهدیدات نرم ایجاد کرد. تهدیداتی سخت که حیات انسان، تهدیدات نیمه ­سخت که عرصه تفکری – علم و اطلاعات – و اعتقاداتی انسان و در نهایت تهدیداتی نرم که قلب مخاطب را اعم از ارزش­ها، جهت و حبّ و بغض و خواهش­ ها را مورد هدف و هجمه قرار می­ دهد. بنابراین دفاع نیز باید نسبت به ابعاد فوق تعریف شود. دفاع عبارت است از آمادگی همه ­جانبه یک سیستم در مقابله با تهدیدات موجود و مفروض آینده.

در حوزه ماهیت دفاع باید به ویژگی­ های آن اشاره داشت. ویژگی­ هایی که در تعریف فوق به عنوان دفاع همه­ جانبه یاد شده، ویژگی ­هایی از جنس طول، عرض و عمق دفاع می باشد؛ بدین معنا که دفاع دارای عرضی از ابعاد، طولی از زمان و فرآیند و عمقی از لایه­ ها و سطوح می باشد. دفاعی که در آن سیستم به موقع در هر شرایطی و در هر سطحی در برابر تهدیدات عکس ­العمل نشان می­ دهد.

عکس ­العملی که نشان ­دهنده حیات و پویایی و سرزندگی آن می ­باشد. آمادگی و ورزیدگی همه اجزای سیستم برای دفاع امری ضروری است. کافی است یک جزء از کلان­ سیستم اعم از زیرسیستم­های تولید، توزیع و مصرف دیتا و انرژی خوب عمل نکند. در نهایت این شادابی و سرزندگی ارگان دچار چالش شده و قدرت پاسخ­گویی به تهدیدات را نخواهد داشت. قوام و انسجام سیستم بستگی به آمادگی دائمی دارد و آیه وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّهٍ وَمِن رِباطِ الخَیلِ تُرهِبونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکُم وَآخَرینَ مِن دونِهِم لا تَعلَمونَهُمُ اللَّهُ یَعلَمُهُم… تداعی­ کننده این ارتباط می ­باشد.

غایت و چرایی دفاع نیز باید مورد بررسی قرار گیرد. دفاع برای حفظ خود در برابر هجمه تهدیدات، امری است که عقل به آن توصیه و عقل بدان تاکید دارد. انسان عاقل نسبت به تهدیدات عکس ­العمل نشان می­دهد و این انسان­های فارغ از عقلانیت هستند که اولاً تهدید را نمی­ شناسند و ثانیاً نسبت به آن عکس ­العملی نشان نمی ­دهند. انسان عاقل سیستم دفاعی خود را همیشه آماده نگه می ­دارد تا با دفاع ضمن حفظ قوام، حیات خویش را دوام بخشد.

اما چگونگی دفاع که نقطه محوری و ثقل نوشتار حاضر می ­باشد به فرآیندها، روش­ها، تکنیک­ها و ابزار نظر دارد. پاسخ به سوالاتی از قبیل فرآیند دفاع(Processing of  Defense) چیست؟ روش ها(Way's) و راهبردهای دفاعی(Strategy of Defense) چگونه است؟ تکنیک ­های دفاعی کدام هستند؟ و ابزارهایی که می­ توان در عرصه دفاع در سطوح و لایه ­های مختلف بهره گرفت چیست؟ در این بخش بدان پرداخته خواهد شد.

با توجه به نظر نویسنده، دفاع دارای دو جهت و مبنای فکری هستی­ شناسانه، معرفت­ شناسانه و انسان­ شناسانه؛ اسلام و غرب بوده و قابل تمییز می­ باشد، ضمن پاسخ­های متفاوتی که این دو جریان فکری از چیستی و چرایی دفاع ارائه می ­دهند در پاسخ به سوال چگونگی دفاع نیز این دو جریان فکری دو پاسخ متفاوت ارائه خواهند نمود. چه بسا در نگاه مادی غرب هدف وسیله را توجیه کند و در نگاه اسلام برای دفاع، در لایه روش­ها، تکنیک و ابزار مُجاز به بهره ­گیری از هر وسیله­ ای نباشیم. اینجا ورود و برتری عقل معاد بر عقل معاش و تاکید بر اخلاقیات در حدود بهره ­گیری از وسایل توصیه شده است.

دفاع امری ضروری می ­باشد که از بدو تولد انسان باید به عنوان یک اصل برای حفظ امینت خود در برابر تهدیدات فرض نماید. دفاع نه زمان می­ شناسد و نه مکان، دفاع براساس شرایط و وجود انواع تهدیدات امری است که آمادگی همه­ جانبه و دائمی را می­ طلبد. دفاع باید توسط تک تک اجزاء و کنش­گران یک سیستم صورت پذیرد. بنابراین همه باید گوشه­ ای از این امر مهم را در جایگاه و نقشی که خود یا سیستم برای آنها تعریف می­ نمایند، به خود اختصاص دهند. ضمن تقویت دفاعی خود به تقویت دفاعی زیرسیستم ­ها و کلان­ سیستم اقدام نمایند، لذا سوال از اینکه چه کسی باید به دفاع بپردازد؛ سوالی درست و اشتباه است. سؤالی درست، برای نشان دادن اهمیت دفاع و سؤالی اشتباه، چراکه هیچ کس فارغ از دفاع نمی­ باشد.

برای تحدید موضوع سطح مورد نظر از دفاع در این نوشتار را از فرد به سمت کشور به عنوان یک کلان­ سیستم انتقال می­ دهیم. طبق نظر نگارنده، فرآیند منطقی دفاع در سطوح مختلف از پژوهش، آموزش و انتشار و ترویج تشکیل می­شود. تولید قدرت دفاعی، آموزش قدرت دفاعی و انتشار و توزیع قدرت دفاعی، در اینجا مد نظر است. برای این منظور "علم دفاعی" شکل گیرد. سیستم دفاعی باید به دنبال شکل ­دهی پژوهشکده ­های دفاعی، آموزشکده ­های دفاعی و در ادامه تبلیغات دفاعی و ترویج فرهنگ دفاعی در احاد جامعه باشد.

هر یک از این فرآیندها دارای چشم­ انداز، رسالت، ماموریت، اهداف، استراتژی، ساختار، سازمان و بودجه و امکانات خاص می­باشد. برای مثال در گام آموزش دفاعی؛ ضمن تاکید بر دائمی بودن دفاع در طول زندگی، همه اجزای یک سیستم – مانند آحاد جامعه و کشور- ساختار مکانی، سازمان انسانی، زمان آموزشی و بودجه و تجهیزات در ذیل چشم­ انداز، رسالت، ماموریت و اهداف آموزش دفاعی باید ترسیم شود. این امر در گام­های پژوهش دفاعی که تولید فکر، تئوری و مدل­ و روش و راهبردهای دفاعی در آن صورت می ­پذیرد باید، شکل گیرد. ترویج و تبلیغ فرهنگ دفاعی نیز باید دارای ساختار، سازمان، امکانات و بودجه خاص خود باشد.

در حوزه آموزش دفاعی علاوه بر آنچه بیان شد نکاتی چند باید مدنظر قرار گیرد؛ از آن جمله:

– زمانی را برای آموزش دفاع در نظر گرفته شود به عنوان واحدهای درسی.

– مکانی را برای آموزش دفاع در نظر گرفته شود به عنوان ساختار آموزش دفاعی.

– محتوایی را برای آموزش دفاع در نظر گرفته شود به عنوان بخشی از متن آموزش دفاعی.

– روش­های آموزش دفاعی که عبارتند از:

الف) علم دفاعی که به سمع مخاطبین می­رسد و به چه چیزی باید در خصوص دفاع گفت، معطوف است.

ب) عین دفاعی که به بصر مخاطبین می ­رسد و به چه چیزی باید در خصوص دفاع نشان داد، معطوف است.

ج) حق دفاعی که به عمل واقعی مخاطبین نظر دارد و به چه چیزی باید در خصوص دفاع عمل شود، معطوف می ­باشد.

در سیر آموزش دفاعی با مؤلفه ­های مرسوم آموزش مواجه خواهیم بود از آن جمله؛ متن و محتوای آموزش دفاعی، اساتید و مربیان دفاعی، تجیهزات و امکانات، بودجه، فضای فرهنگ دفاعی، مدیریت آموزش دفاعی و… را می­ توان برشماری کرد. با انجام دقیق و گام به گام آموزش دفاعی در یک سیستم، طبق فرآیند رشد سیستمی مثل نظام و انقلاب اسلامی ایران به سمت و سوی تمدن اسلامی، شاهد انسجام درونی و سرزندگی و پویایی سیستمی با رویکرد انقلابی خواهیم بود. در فرآیند آموزش دفاعی تهدید یا همان دشمن در لایه فکری و نگرشی شناسانده می­ شود و با جهت­ دهی انگشت اتهام به سمت دشمن واقعی یا همان تهدید اصلی، حبّ و بغض گرایشی مخاطبین نیز به دشمن شکل می­ گیرد.

با توجه به مباحث ارائه شده و برای رسیدن به اجماعی نسبی در خصوص فرهنگ دفاع و مبانی آموزش دفاعی، توجه شما را به این نکته اساسی جلب می ­کنم که انقلاب اسلامی در برهه­ ای از زمان و در میان پارادایم و هژمونی غالب مادی ظهور کرده است. دقت شود که لایه­ های دفاعی – امنیتی از منظر عقل باید بُرد نسبتاً وسیعی داشته باشد؛ مبنی بر اینکه نباید بُرد دفاعی کشور در حوزه ساختاری، انسانی و تجهیزاتی تا مرزها باشد که این یک خطای راهبردی بزرگ محسوب می­ شود. انسان عاقل لایه­ های دفاعی خود را دور از خانه و حرم خود شکل می­ دهد. اگر با دشمن و تهدید در دور دست وارد مقابله نشوید باید نزدیک و نزدیک­ تر تا شهر و خانه خود باید عمل دفاع و حفظ بقا را انجام داد. هر چه بُرد و میدان عمل کشوری مثل ایران بیشتر باشد مطمئناً قدرت دفاعی او بیشتر و میزان ثبات و امنیت آن بالا خواهد بود.

انقلاب اسلامی به مثابه یک ارگان و سیستم زنده در کلان­ سیستم حاکم باید حفظ حیات نماید و این امر ممکن نخواهد بود الا در سایه دفاع همه­ جانبه، دفاعی که جغرافیا، زمان، فرآیند و شرایط؛ هیچ­ کدام نمی­ تواند مانع شکل­ گیری آن شود. دفاعی که ساحت و بُعد کالبدی کشور و آحاد جامعه را در نظر می­ گیرد و آموزش نظامی و دفاعی مدارس، دانشگاه ­ها، حوزه­ های علمیه، بسیج، خدمت مقدس سربازی و آموزش­های تخصصی نیروهای مسلح به عنوان ساختار اصلی دفاعی از آن جمله است.

دفاعی دیگر که ساحت و بُعد علمی و فکری کشور اسلامی را باید تقویت نماید و در حوزه تولید علوم و شکستن مرزهای دانش و رسیدن به نقطه هژمونی علمی جهان با رویکرد اسلامی به عنوان قدرت نیمه­ سخت عمل نماید و نقش پژوهشگاه­ ها، اندیشکده­ ها، دانشگاه­ ها، حوزه­ های علمیه در این بخش برجسته خواهد بود.

دفاعی اکبر که برای حفظ و سلامت قلب آحاد جامعه اسلامی از تهدیدات اخلاقی و رذایل و روی آوردن به فضایل صورت می­ پذیرد. دفاعی که دیگر نقش­ آفرینی آن توسط تک تک جامعه با دعوت به معروف و نهی از منکر امکان­ پذیر می­ باشد. فرآیندی که در آن حبّ و بغض و انگشت اتهام به سمت تهدید و دشمن یا همان منکر واقعی صورت می پذیرد. آموزش دفاعی هم با تمام مؤلفه­ های آن باید در یک سیر منطقی توسط سامانه­ های آموزشی در سطوح و لایه­ های مختلف با اثربخشی بالا صورت پذیرد، تا در سیر تربیت و آموزش، افرادی آماده برای دفاع از کیان نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران داشته باشیم.

انتهای پیام/