روابط انسانی در مدیریت از منظر اسلامی

به گزارش طلیعه؛  بدون ترید چگونگی روابط انسانی در مدیریت ، تابع نوع نگرش به انسان است . در مـکـتـب اسـلام کـه بـیـش از تـمـام مـکاتب بر ارزش انسان و رشد و تعالی مادی و معنوی او، تـاءکـیـد گـردیده در قلمرو مدیریت نیز توجه کافی به انسان و ابعاد بالاترین اهداف بـه شمار می آید؛ لذا بدیهی است روابط انسانی در مدیریت نیز مورد توجه بوده است . پیامبر اسلام (ص ) در حدیثی مدیر را نیازمند سه ویژگی می داند:

۱٫ تقوا، که او را به خدا متصل نماید و از موج های شیطانی بر خاسته از هواهای نفسانی دور نماید؛

۲٫ سعه صدر که زمینه ظرفیت روحی و روانی او را ارتقاء بخشد؛

۳٫ مـهـارتـهـای ارتـبـاطـی کـه بتواند همکارانش را همچون پدری مهربان در زیر چتر محبت خویش قرار بدهد.۲۲۹

مـدیریت (Management) در تعریف جامع خود عبارت است از: ((دانش و هنر به کارگیری مـنـابع سازمانی (انسانی ، مالی ، فیزیکی و اطلاعاتی ) برای دستیابی به اهداف معین به شیوه مطلوب و اثربخش .))۲۳۰

احـراز نـقش مدیریت و شرط کسب توفیق در آن ، مستلزم احراز دانش ها و مهارتهایی است که یـکـی از مهم ترین آنها روابط انسانی در مدیریت یعنی هنر ارتباطات انسانی می باشد، آنـچـه در ایـن نـوشـتـار مـی آیـد گـذری است بر مقوله روابط انسانی در مدیریت از منظر اسلامی .

اهمیت و ضرورت مدیریت

مـدیـریت ضرورتی اجتناب ناپذیر برای هر سازمان و اجتماع است . چه اینکه در فرض ‍ فـقـدان مـدیـریـت ، رشـتـه امـور از هم می گسلد و شیرازه کارها به هم می ریزد. در منابع دیـنـی ، در اهـمـیـت مدیریت حضرت علی (ع ) در حدیثی ضرورت وجود مدیریت را چنین بیان فـرموده است : ((لابدّ للناسِ مِن امیرٍ برِّ او فاجرٍ))۲۳۱ چاره ای نیست برای مردم که امیر (مـدیـر) داشته باشد، خواه نیکوکار باشد خواه تباهکار. همچنین پیامبر اکرم فرموده است : ((اذا کـانَ ثـَلاثـهٌ فی سَفَرِ فَلْیُوُمِّروُا اَحَدُهُم ))۲۳۲ هنگامی که سه نفر در سفر بودند، بایستی از یک نفرشان فرمان ببرند. در جایی که سه نفر نیازمند به مدیر است ، حساب مـجـمـوعـه هـای بـزرگ تـر کـامـلاً روشـن اسـت . اسـاسـاً یـکـی از مـهـم تـریـن عـوامـل و زمینه های رشد و هدفمند با کاربست بهینه منابع و امکانات در کوتاهترین زمان ، بـیـشـتـرین و بهترین دستاوردها را به ارمغان می آورند. بی تردید وجود چنین مدیرانی ، سرمایه عظیم یک ملت و مملکت به شمار می رود و رمز اساسی پیشرفت محسوب می شود.

اهمیت روابط انسانی در مدیریت

در حالی که تنها از ابتدای قرن بیستم به تدریج تئوریهای روابط انسانی در مدیریت شـکـل مـدوّن و آکـادمـیـک پـیـدا مـی کـرد، از روزهـای آغـازیـن ظـهـور اسـلام تـشـکـیـل مـدیـریـت نبوی در قلمرو اداره جامعه اسلامی ، موضوع روابط انسانی در مدیریت مورد اهتمام وافر آموزه های اسلامی بود. خوشبختانه از رهگذر آن اهتمام در آموزه های دینی ، پژوهشگران عرصه مدیریت اسلامی در این باره از پیشینه بسیار پرباری برخوردارند.

روابـط انسانی از نظر مفهوم شناسی به معنای ایجاد مناسبات انسانی سالم ، به منظور ارتـقـاء رضایت خاطر و نیرومند کردن روحیه افراد و ایجاد اشتراک مساعی بیشتر انسانها مـی بـاشـد؛ روابـط انـسـانی در مدیریت شریان حیات مدیریت و قلب تپنده سازمان است ، دانـش روابـط انـسـانـی بـا ایـجاد محیط سالم ، نشاطانگیز، و آرامش بخش ، موجب بیشترین بازدهی باکمترین هزینه می گردد.

در عصر عجایب فن آوری ، ما می توانیم به ماه پیام بفرستیم و فضا پیماهای پژوهشی را بـر سـطـح مـریـخ بـنـشـانیم ، ولی برقراری رابطه انسانی با افرادی که در کنار هم هستیم را دشوار می یابیم .

نـظـر بـه اهـمـیـت مـوضوع روابط انسانی در مدیریت این نوشتار درنظر دارد به اختصار عوامل و مؤ لفه های تسهیل کننده ایجاد روابط انسانی در مدیریت را آفتابی گرداند.

ماهیت روابط انسانی از منظر اسلامی

تحقیقات بیانگر وجود رابطه مثبت بین متغیر روابط انسانی در مدیریت و ارتقا بهره وری ، سلامت عمومی کارکنان و رضایتمندی شغلی است . به صورتی که می توان گفت انسان هـا مـانـند صندوق رمزدار هستند، گشودن درب توانایی و خلّاقیت آنان ، مهارت ، دانش و هنر مـی طـلبـد.آنـچـه مسلم است این صندوق هرگز با تهدید یا زور گشوده نمی شود، بلکه نیازمند دانش انسان شناسی ، مهارت روابط انسانی ، و هنر مهرورزی و محبّت است .

خلل پذیر بُود هر بنا که می بینی

مگر بنای محبت که خالی از خلل است

بـر اسـاس یـافته های روان شناختی نظام کنش وری انسان تحت تاءثیر مستقیم الگوهای انـگـیـزشـی اوسـت ، و انـگـیزه آدمی برخاسته از نوع دلبستگی محبت آمیزی است که بدان مـوضـوع پـیـدا مـی کـنـد. از سوی دیگر مقوله محبت در بستر فرهنگ توحیدی و جهت گیری مـذهـبـی ، مـعـنـای خـاص یافته ، جلوه ویژه پیدا می کند. از این رو ماهیت روابط انسانی در چارچوب فرهنگ دینی ، رابطه ای زایشی با ارزشهای برخاسته از پذیرش قادری مطلق برای هستی که محبوب حقیقی به شمار می رود، نسبت عمیق پیدا می کند لذا در قرآن کریم فـرمـوده اسـت : ((و الذیـن آمـنـو اشـد حُبّاً للّه )) و ((رُحَما بینهم )) و سرانجام ((یُحِبُّهم و یـحـبـونـه )) یـعـنـی خـط مـشی کلی در روابط انسانی عشق و محبت است . ولی محبتی که در طـول شـعـاع عشق الهی شکل می گیرد. بنابراین براساس جهت گیری توحیدی آن روابط سحرانگیز داشته باشد.

آثار روابط انسانی در مدیریت

در پـرتو روابط انسانی سالم و سازنده ، آثار مثبت فراوانی نصیب افراد و سازمان می گردد. که برخی از آنها عبارت است از:

۱٫ محیط کاری و سازمانی آرام بخش و نشاطانگیز؛

۲٫ ارتقاء احساس امنیت روحی و روانی ؛

۳٫ نیرومند سازی روحی کارکنان ؛

۴٫ افزایش رضایتمندی از کار و زندگی ؛

۵ . شکل گیری فضای همکاری و همیاری ؛

۶ . تشکیل صمیمیت و اخوت اسلامی ؛

۷٫ ایجاد زمینه رشد و بالیدگی مادی و معنوی ؛

۸ . ارتقاء سطح سلامت عمومی و بهداشت روانی ؛

۹٫ پیشگیری از هَدَرْ رفتِ انرژیهای مادی و معنوی ؛

۱۰٫ جلوگیری از کم کاری و بی کاری پنهان ،

۱۱٫ ارتقاء بهره وری و سطح تولید،

بـطـور کـلی بـذل تـوجـه بـه روابـط انـسـانـی در مـدیـریـت ، حداقل متضمن دو فایده بزرگ است :

اوّل : مـدیـر از ایـن طـریـق مـی تـوانـد از نـیـازهـا، کمبودها و گرفتاریهای افراد مجموعه مـدیـریـتی خویش ، آگاه و مطلع گردد و بدین وسیله با آنها همدلی و دلجویی نموده ، در حـد تـوان در رفـع مـشـکـل ایـشـان اقـدام نماید، تا انگیزه افراد را برای تلاش و همکاری تقویت کند.

دوم : از طـریـق آشنایی با مشکلات کارکنان ، مدیر می تواند از مشکلات سازمان نیز آگاه گـردد، و با تدابیر و اقدامات مقتضی از بروز مشکلات پیچیده جلوگیری تصمیم گیری نـا مـقـبـول گـردیـده باعث انحراف از اهداف و ماءموریت شود. برخی از پیامدهای منفی بی اعـتـنـایـی بـه روابـط انـسـانـی در مـدیـریـت بـه شـرح ذیل است :

۱٫ تقاضای مرخصی های نا بهنگام ؛

۲٫ ابراز کسالت ، بی حالی و خستگی ؛

۳٫ افزایش ضریب اشتباهات و حوادث کاری ؛

۴٫ بروز تعارض منافع بین افراد؛

۵ . ایجاد کدورت و دشمنی بین کارکنان ؛

۶ . افزایش نقل و انتقالات بی مورد؛

۷٫ بی نظمی و سرپیچی از مقررات ؛

۸ . افزایش غیبت های غیر مجاز و اقدام به توجیه آن ؛

۹٫ آمادگی برای بروز اختلالات روانی ؛

۱۰٫ احساس کهتری و درماندگی .۲۳۳

نـظـر بـه آثـار و پـیامدهای موضوع روابط انسانی در مدیریت ، ضرورت دارد با رعایت نـکـاتـی در جـهـت غـنـی سـازی روابـط انـسـانی فضای کاری مناسب و مطلوب برای ایجاد هـمـکـاری ، و مـهـرورزی بـیـن افـراد فـراهم گردد: برخی از نکات کاربردی در این باره عبارت است از:

۱٫ گزینش مسئول نیروی انسانی سالم و دانا؛

۲٫ توجه علمی به تناسب نظام پاداش و تکلیف ؛

۳٫ توجه علمی و عادلانه به نظام تشویق و تنبیه ؛

۴٫ ایجاد فضای رقابت مثبت و سازنده ؛

۵ . توجه به نظام آموزش ، بویژه آموزش مهارتهای روابط انسانی به مدیران ؛

۶ . نهادینه سازی نظام نظارتی و انضباطی ؛

۷٫ توجه عملی به ایده ها و اندیشه های سازنده افراد؛

حـضـرت عـلی در ایـن زمـیـنـه فرموده است : ((آن گونه از آنان تفقد نما که پدر و مادر از فرزندانشان تفقد و دلجویی می نمایند)).۲۳۴

بـه عـنـوان مـثـال در صـورت بروز واقعه ای نظیر جشن یا عزا، برای هریک از کارکنان ، تـفـقـد مـدیـر و حـضـور وی در مـراسـم ، نـمـونـه ای از بذل توجه و تفقد پدرانه به شمار می رود.

پیش نیازها و لوازم تحکیم روابط انسانی در مدیریت از منظر اسلامی

آنچه بیش از هر چیز در الگوی روابط انسانی مؤ ثر است . نوع نگرش به جهانِ هستی و انـسـان اسـت . در نـگـرش تـوحـیـدی ، حـریـم خداوند محترم ، عدالت مقدس و انسان موجودی ارزشـمـنـد و اشـرف مـخلوقات آفرینش محسوب می شود. در این چارچوب هنجارها و ارزشها دارای اعتبار و ضمانت درون ذات دارد و حضور خداوند در تمام عرصه های فردی و اجتماعی پذیرفته شده است .

بـرخـی از پـیـش نـیازها و لوازم تحکیم روابط انسانی در مدیریت از منظر اسلامی عبارت است از:

۱٫ عـدالت ؛ عـدالت بـا ارزش تـرین معیار زندگی تعالی بخش است ، عدالت مبنای تمام حـرکـت های صحیح است ، با وجود عدالت ، همه چیز در جای واقعی خود قرار می گیرد، هر کـس بـه حق خود دست می یابد، با عدالت همه امور سامان بهنجار می گیرد، وقتی عدالت رعـایـت گـردد کـسـی نـاچـار نـمـی شـود حـق خـود را از طول تاریخ رنج بشر پیش از کمبود امکانات مختلف ، از بی عدالتی و تبعیض بوده است . بـی تـردید بی عدالتی و تبعیض ‍ یکی از بیماریهای روانی رایج مدیریت به شمار مـی رود کـه بـر روابـط انـسـانـی سـالم در مـدیـریـت خلل وارد می کند.

۲٫ اعـتماد؛ وجود اعتماد پایه و مایه اصلی روابط انسانی به شمار می رود، اعتماد تاءمین کننده روابط انسانی سالم و تضمین کننده پایداری آن است .۲۳۵

۳٫ نـرمـی و مـدارا؛ هـیـچ عاملی نظیر ((رفق و مدارا… در تحکیم روابط انسانی اثر بخش ‍ نـیـسـت ، قـرآن مـجـیـد یـکـی از دلایـل تـوفـیـقـات شـگـفت انگیز در مدیریت نبوی (ص ) را، عامل رفق و مدارا و ملایمت آن حضرت بیان فرموده است :

فـَبـِمـــَا رَحـْمـَهٍ مـِنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَ نفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ. (آل عمران : ۱۵۹)

پـس بـه مـوجـب لطـف و رحـمـت الهـی بـا آنـان نـرم خـو و نـرم دل شدی ، و اگر تند خو و سخت دل بودی قطعاً از پیرامون تو پراکنده می شدند، پس از آنان در گذر و بر ایشان آمرزش بخواه و در کارها با آنان مشورت نما.

تـحـول عظیمی که توانست مدیریت نبوی (ص ) در جامعه بدوی آن روزگار بوجود آورد و از مـردم جـاهـل ، بـی فـرهـنگ و بت پرست و خرافی ، انسان های پاک ، وارسته ، متعالی و مـحـبـوب تـربـیـت نـمـایـد، این نبود مگر در پرتو مدیریت و صمیمیت و اخوت اسلامی ، در پرتو ارزشهای دینی .

حضرت علی (ع ) نیز در این باره فرموده است : ((الرِّفقُ یُؤَدی الی السِّلم ))؛۲۳۶ رفق و مدارا به آشتی و سازگاری می انجامد. همچنین فرموده است : کسی که در امور، رفق و مدارا در پیش گیرد، به آنچه از مردم می خواهد دست می یابد.۲۳۷

۴٫ مـحـبـت ؛ خـداونـد مـتـعـال ، انـسـان را بـه گـونـه ای آفـریـده اسـت کـه جـان و دل او شـیفته و تشنه محبّت است ؛ شخصیت آدمی چنان است که اگر از کسی محبت بیند، جذب او مـی گردد و کمر به خدمت وی می گمارد، که فرمود: ((الانسان عبید الاحسان ))؛ آدمی عبد احـسـان است . بی گمان یکی دیگر از اسرار توفیق مدیریت نبوی (ص ) در میان آن جامعه بدوی ، همانا راءفت و محبت بود، خداوند در معرّفی این بُعد از سیمای نبوی فرموده است : ((مـا تـو را جـز بـه عـنـوان رحـمـتـی بـرای جهانیان نفرستادیم ))۲۳۸ و در آیه ای دیگر فـرموده است : ((همانا رسولی از خودتان به سوی شما آمد که رنج های شما بر او سخت است و بر هدایت شما بسیار حریص و نسبت به مؤ منان ، به آسانی و مهربان است ))۲۳۹ در سایه راءفت و محبّت است که انسان می تواند نه تنها از اشتباهات دیگران به آسانی درگـذرد، بـلکـه بـدیـهـای ایـشـان را بـه خـوبـی پـاسـخ بـدهـد. خـداونـد مـتـعـال در ایـن باره در سوره فصلت آیه ۳۴ دید) همان کس که میان تو و او دشمنی است ، گویی دوستی گرم و صمیمی بر قرار است .))

۵ . سعه صدر؛ یکی دیگر از لوازم و پیش نیازهای ایجاد روابط انسانی اثر بخش داشتن سـعـه صـدر و ظـرفـیت روحی است . هر مدیری برای کسب موفقیت نیازمند همکاری مشتاقانه همکاران خویش است .

تـحـقق همکاری و همیاری مستلزم وجود سعه صدر در روابط انسانی است . حضرت علی (ع ) مـهـم تـریـن وسیله لازم برای مدیریت را داشتن سعه صدر و سینه ای گشاده می داند و می فرماید:

آلهُ الرّیاسَهِ سِعَهُ الصدر.

۶ . خـیرخواهی ؛ در صورتی انسان خیر خواه دیگران خواهد بود که در روابط بین فردی خـود مـعـیـار قـرار دهـد یعنی آنچنان با دیگران رفتار کند که دوست دارد با او چنین رفتار شود، مدیر خیر خواه همراه دغدغه مصلحت خود و سازمان نسبت به وضعیت کارکنان نیز حساس و مـتـعـهـد اسـت . خـیـر خـواه دیـگـران بـودن بـاعـث پـخـش بـذر مـحـبـت در دل ایشان می گردد، در محبت همان اکسیر اعجاب آمیز دستگاه وجود انسان هاست . حضرت علی (ع ) فـرمـوده اسـت : ((النـّصـیـحـهُ تُثْمِرُ دریافت مقداری سوخت ، بدون احساس و عاطفه و ادراک و شـعـور، کـار انجام می دهد، از آنان توقع کارداشت خیر خواهی و همدلی مدیر باعث ارتـقـاء انـگـیـزه کـار و تـلاش در کارکنان می گردد، خیر خواهی مدیر بدین معنا نیست که مـدیـر صـبر کند تا مشکلات بزرگی برای افراد پیش آید و آن گاه در جهت رفع آن به یـاری او بـشـتـابـد، بـلکـه گـاهـی یـک دلجـویـی و احـوال پـرسـی سـاده مـی تـوانـد تاءثیر شگرفی در روحیه طرف برجای بگذرد و تا مدتها او را دلگرم سازد.

۷٫ تـواضـع ؛ هـیـچ گـاه بـا فـخر فروشی و خود بزرگ بینی روابط انسانی سالم و نیروبخش ‍ متحقق نمی گردد. حضرت علی (ع ) خطاب به مالک اشتر می فرماید:

((زنـهـار بـیـن خـود و کـسـانـی کـه بـر آنـهـا حـکـم مـی رانـی حـجـاب جـاه و مـقـام حائل نکنی .))۲۴۰

امـیـر المؤ منین (ع ) در فرازی از نامه ای که به محمد بن ابی بکر حاکم مصر می نویسد فـرمـوده اسـت : ((بـالت را بـرای مردم بخوابان (فروتن باش )… و با آنان گشاده رو باش ، و بین آنها در نگاه کردن تفاوت نگذار (تبعیض روا مدار).۲۴۱

۸ . جـاذبـه هـای فـیـزیـکـی ؛ بـه طـور کلی همه افراد دارای حس زیبایی شناسی و زیبا گـرایـی هـسـتـنـد، جـاذبه های ظاهری همچون مرتب بودن ، پوشش شیک ، صدای دلنشین و ملایم ، هماهنگی میان اندیشه و رفتار، و توازن در بینش و نگرش همه می تواند تاءثیر تـعـیـین کننده ای بر روابط انسانی داشته باشد. اسلام نیز در این باره سفارش فراوان بـه امـر مـسـواک و اسـتـعـمـال عِطر خوش ، آراستگی ظاهری شده است ، و حتی توصیه به تـقـدیـم امام جماعت خوش سیما بر دیگران در فرض تساوی شرایط گردیده است که امین امور همگی بیانگر نقش مثبت عامل یاد شده در جامعه است .۲۴۲

توصیه های مشاوره ای

بـه مـنـظـور تـحـکـیـم روابط انسانی به مدیران توصیه می گردد نسبت به نکات زیر توجه کنند و اهمیت قائل باشند.

ـ در هـر مـقـامـی کـه هستید، هیچ گاه خود حقیقی خویش را فراموش نکنید، ((اَنا عبدک الضعیف الذلیل الحقیر المسکین المستکین ))۲۴۳

ـ خـود را مـشـتـاق پـیـشـرفـت کارکنانتان نشان بدهید، و به راستی نیز چنان باشید، و راه ترقی و پیشرفت را بر آنان مسدود نکنید؛

ـ در برابر کارکنان حالت پر ترس و باز پرسی به خود نگیرید، تلاش و کار ایشان را با بلندنظری ارزیابی نمائید؛

ـ ارزش کار نیک را بشناسید و به هنگام خود قدردانی کنید؛

ـ بـرای شـنـیـدن مـطـالب و نـقـطـه نـظـرهـای کـارکـنـان آمـادگـی داشـتـه بـدان اهـمـیـت قائل شوید، بکوشید در این باره شنونده فعال باشید؛

ـ در اظهار نظرها و قضاوتهای جانب انصاف را در نظر بگیرید؛

ـ به رویدادها جنبه شخصی ندهید؛

ـ هرگز نزد دوستان اداری با بیهوده گویی وقت را صرف نکنید؛

ـ کـارکـنـانـی کـه مـی خواهند شما را ملاقات کنند، حتی المقدور بی درنگ بپذیرد و عاطفی برقرار کنید؛

ـ از بیماری روانی رایج مدیریتی یعنی تبعیض به شدّت دوری کنید؛

ـ بیش از آنچه می گوئید عمل کنید، رفتار شما گویاتر از گفتار شماست ؛

ـ سـعـی کـنید در تمام صحنه های شادی و غم کارکنان ، خود با نماینده شما حضور داشته باشد؛

ـ به قول و قرارهای بین خود و همکارانتان ملتزم باشید؛

ـ گـرچـه مـمکن است تعریف و تحسین بیشتر مارا مسرور کند، ولی بیش از آنها بر انتقادات سازنده و خیر خواهانه بها و ارزش بدهید.

ـ حریم حرمت شخصیت افراد را عمیقاً پاس بدارید.

ـ بـدون تـکـلّف در جمع کارکنان حاضر شوید، هرازگاه نظر همگان از امکانات و سرویس های عمومی استفاده نمائید؛

ـ بـه رشـد و بـالنـدگـی مـادی و مـعنوی کارکنان قلباً و عملاً اهمیت بدهید، و از رشد آنها نهراسید؛

ـ هـمـواره بـه یـاد داشـتـه باشید کلید طلایی در روابط انسانی معیار قرار دادن خود است یـعـنـی چـنـان رفـتـار کـن کـه مایل هستی با تو آن گونه رفتار شود. و بدانید آنچه با تـهـدیـد در صـدر رسـیـدن بـدان هـسـتـیـد، بـا راءفـت و مـحـبـت راحـت تـر و کـامـلتـر حاصل می گردد.۲۴۴

نتیجه گیری

بدون شک مشکل اساسی اجتماع ما، مسئله کمبودها نیست ، بلکه موضوع ضعف برخی مدیریت هـا اسـت ، کـه چـاره آن دوری جـسـتـن از خـود باختگی در حیات بخش ‍ اسلامی است . الگوی مدیریت اسلامی با وجود توجه کامل به شیوه ها و راهکارهای نوین ، نگرشی توحیدی به انـسـان داشته وی را سرمایه بی بدیلی می شمارد که دارای شاءن و منزلت قُدسی است از ایـن نـظـر غـایـت تـمـام فـعـالیـت هـا و مـدیـریـت هـا، تـحـقـق رشـد و بـالندگی مادی و تکامل و تعالی معنوی انسان برای وصول به قرب حق است .

روابـط انـسـانـی عـنـوان قلب تپنده مدیریت و سازمان تنها در پرتو مؤ لفه های همچون عـدالت ، مـحـبـت ، تـواضـع ، مـدارا و خـیر خواهی متحقق می گردد. رعایت روابط انسانی در مدیریت باعث می گردد اهداف مادی و معنوی مورد نظر در مقیاس فرد و سازمان به صورت کامل تر، سریع تر و با هزینه کمتر بدست آید.

پینوشتها:

۲۲۹٫ اصول کافی ، ج ۱، ص ۴۰۷٫

۲۳۰٫ آقـا پـیـروز، عـلی و هـمـکـاران ، مدیریت در اسلام ، سمت ، تهران ، ۱۳۸۳، ص ۴؛ و علاقه بند، مدیریت رفتار سازمانی ، ص ۵٫

۲۳۱٫ نهج البلاغه (فیض الاسلام ) خطبه ۴۰٫

۲۳۲٫ کنزالعمال ، ج ۶، ص ۷۱۷، ح ۱۷۵۵۰٫

۲۳۳٫ آشـفـتـه تهرانی ؛ امیر، روابط انسانی در مدیریت ، دانشگاه اصفهان ، بی تا، ص ۱۸٫

۲۳۴٫ نهج البلاغه ، نامه ۵۳٫

۲۳۵٫ ر. ک : عـلی آبـادی ،عـلیـرضـا، مـدیران جامعه اسلامی ، رامین ، تهران ، ۱۳۷۷، ص ۳۰۰٫

۲۳۶٫ غررالحکم ، ح ۹۰۲٫

۲۳۷٫ نهج البلاغه ، نامه ۲۶٫

۲۳۸٫ انبیاء، آیه ۱۰۷٫

۲۳۹٫ توبه ، آیه ۱۲۸٫

۲۴۰٫ نهج البلاغه ، نامه ۶۸٫

۲۴۱٫ نهج البلاغه ، نامه ۲۷٫

۲۴۲٫ ر. ک : بحار الانوار، ج ۱۶، ص ۲۴۸، ج ۷۳، ص ۱۳۱، ج ۷۶، ص ۳۰۰، و رساله های علمیه مراجع تقلید شرایط مستحبی امام جماعت .

۲۴۳٫ مـحـدث قـمـی ، شـیـخ عـبـاس ، مـفـاتـیـح الجـنـان ، دعـاء کمیل .

۲۴۴٫ بـرای مـطـالعه تفضیلی در این باره ر. ک : مدیریت در اسلام ، انتشارات پژوهشگاه حـوزه و دانشگاه ، ۱۳۸۲، روابط انسانی در مدیریت ، نشر رامین ، ۱۳۶۸، روابط انسانی در مدیریت و سازمان ، نشر رامین .