راهکارهای پیشگیری از آسیبهای اجتماعی از منظر امام سجاد(ع)

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه، اسماعیل خارستانی، دانشجوی دکتری فلسفه تعلیم و تربیت از دانشگاه علامه طباطبائی مقاله ای نگاشته است که در ادامه می آید:

چکیده

واقعیت زندگی نشان داده است که هر جا سخن از زندگی و موجود زنـده است، آسیب هـا، تضـادهـا و تزاحم هـا نیز وجـود دارد و در این میــان موجودی به حیات خود ادامه می دهد که بتواند در برابر آسیب ها و آفت ها ایستادگی کرده، اضداد خود را از پای درآورد.

آسیب شناسی اجتماعی از آن رو دارای اهمیت است که شرایط و موقعیت اجتماعی جامعه کنونی ما به شدّت نیازمند آن است. انسان و جامعه انسانی، تا بوده و هست، همواره دست به گریبان کاستیها و در معرض آسیبها بوده و خواهد بود و نیازمند آسیب شناسی و آفت زدایی است، البته روند مداوم اصلاح گری، روندی پوچ و بی نتیجه نخواهد بود، زیرا جوامع انسانی در پرتو آسیب شناسی و آفت زدایی، از یک مرحله به مرحله برتر و متکامل تر راه می یابند و حفظ و حراست از ارزشهای به دست آمده در مرحله نوین خود نیازمند تلاشهای دیگری خواهد بود.

اسلام‏ آیین جهانى و جاودانى است که قوانین و موازین آن از سرچشمه وحى جارى گردیده است و چون مقررات آن منشأیى آسمانى دارد، گستره آن تمامى حالات فردى و اجتماعى را در برمى‏گیرد، مصالح و مفاسد امور، روابط و پیوستگى‏ها و ظاهر و باطن کارها را در نظر مى‏گیرد و بر اثر گذشت زمان یا مقتضیات سیاسى و اجتماعى در اصل این قوانین دگرگونى ایجاد نمى‏شود.

ائمه معصوم (ع) در حوزه روابط اجتماعی آموزه های کارا و پراهمیتی دارند که اگر جامعه ای بتواند به سوی عملیاتی شدن آنها پیش رود، گوی سبقت را از جوامع دیگر خواهد ربود و به سوی مدینه فاضله نزدیک و نزدیکتر خواهد شد.

هدف ما در این تحقیق بررسی راهکارهای پیشگیری از آسیبهای اجتماعی از منظر سیره و آموزه های امام سجاد (ع) می باشد. روش مورد استفاده در این تحقیق برای جمع آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل آنها کتابخانه ای است. روش مورد استفاده در سازماندهی و انجام تحقیق توصیفی و تحلیلی است. به این صورت که با بهره گیری از کتابها، مقالات موجود در مجلات، پژوهشها و تحقیقات انجام شده در خصوص موضوع مورد بحث، روایات منقول از حضرت امام چهارم (ع) استخراج شده و مورد تحلیل قرار گرفته است. در این تحقیق تلاش شده است با استفاده از اصول علمی به تبیین و توصیف دقیق مطالب مورد بحث پرداخته شود.

در این تحقیق ابتدا مفهوم آسیب اجتماعی و آسیب شناسی اجتماعی بیان شده و در ادامه آسیبهای اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته و سپس به بررسی هدف اصلی تحقیق یعنی راهکارهای دینی، اجتماعی، عاطفی، اقتصادی، اخلاقی و علمی و فرهنگی پیشگیری از آسیبهای اجتماعی و رفع آنها از منظر سیره و آموزه های امام سجاد (ع) پرداخته شده است.

این تحقیق به این نتیجه رسیده است که پایبندی به آموزه های دینی و عمل به سیره و اندیشه های معصومین (ع) سد محکمی در برابر آسیبهای اجتماعی خواهد بود. عمل به آموزه های دین مبین اسلام و سیره و اندیشه های حضرت امام سجاد (ع) ضمن کاهش رفتارهای نابهنجار و پیشگیری از آسیبهای اجتماعی موجب حرکت در مسیر تعالی و رسیدن به سعادت خواهد شد.

واژه های کلیدی: امام سجاد (ع)، سیره،  آموزه، آسیب اجتماعی، راهکار، پیشگیری

مقدمه

بررسی زمینه‌ها و عوامل وقوع آسیبهای اجتماعی از مسائل مهمی است که جامعه‎شناسان و دیگر اندیشمندان مسائل انسانی، اهتمام خاصی به آن نشان داده‌اند. تلاش آنـها در حوزه‌های مختلف نـظری و میـدانی جهت تبیین کجروی مجموعه‌ای از نظریه‌های مختلف را شکل داده است که هر یک به نوبه خود متأثر از زمینه‌های محیطی، فرهنگی و حتی ایدئولوژیکی بوده‌اند. این قبیل کند وکاوها، بیانگر علاقه فطری جامعه انسانی برای رسیدن به یک زندگی بهنجار، سالم و به دور از کجروی‌ها است.

از نظر جامعه شناسی،«هنجارها» قواعد رفتاری افراد را در وضعیت مشخصی معیّن می کنند. به بیان دیگر هر جامعه ای از طریق هنجارها، رفتارهای مناسبی را تعیین می کند. این هنجارهای اجتماعی از طریق مذهب و یا قانون، دولت و یا تجربه های فردی تعیّن می یابند(محسنی، ۱۳۷۱، ص ۳۷۶-۳۹۲) هنجارهای اجتماعی یک جامعه، در واقع تجلّی ارزشهای آن جامعه است. یعنی عقاید مشترک اجتماعی درباره آن چه خوب، مطلوب و درست است و یا حدّاقل می توان اذعان داشت که تمامی هنجارها در یک ارزش اجتماعی اساسی ریشه دارند(رابرتسون، ۱۳۷۲، ج۱، ص۶۵).

ارزشها و هنجارهای اجتماعی جامعه اسلامی پس از پیامبر اکرم(ص) به دلایل متعدّدی دچار آسیب می گشت. تحریف باورهای دینی و بازگشت به ارزشهای جاهلی، فراموشی سیره پیامبر(ص) که نشأت گرفته از تعالیم مقدّس اسلام بود، تبدیل اشرافیت معنوی به اشرافیت مادی، ثروت اندوزی، گرایش به تجمّل و کم رنگ شدن روحیه ی عالی اسلامی، برتری حربه ارعاب و تزویر بر عامل حق طلبی و ظلم ستیزی در روحیه جامعه اسلامی، بالاخص مردم کوفه، بی عدالتی و فساد رهبران سیاسی و برخی عوامل دیگر، از جمله مسایل دردناک و آسیبهای عمده ی اجتماعی بود که امام حسین (ع) تلاش گسترده ای را برای نجات امت اسلامی از آنها آغاز کرد .

انحراف جامعه اسلامی و تخطّی از هنجارهای اجتماعی اسلام، امام حسین (ع) را بر آن داشت تا علیه این آسیبهای اجتماعی که طبعاً روابط ناسالمی را بر امّت اسلامی تحمیل می کرد، قیام کند(ستوده، ۱۳۷۲، ص۳۱-۳۰).

اگر قرار باشد زندگی آرام و متعادلی را تجربه کنیم باید جامعه ای سرشار از آرامش داشته باشیم و از قدم زدن بر روی عرشه آن لذت ببریم.

برنامه ها و سیاست هایی که برای انسانها ریخته می شود، می بایست هر دو بعد جسمی و روحی او را پوشش دهد وگرنه ناقص و نارسا خواهد بود. آموزه های اسلامی همواره به این مهم توجه داشته است که میان نیازهای جسم و روح اعتدال منطقی برقرار کند و به میزان مناسب و متناسب به آنها پاسخ دهد؛ چنانکه به نیازهای دنیا و آخرت آنان توجه داشته است؛ زیرا از نظر آموزه های اسلامی زندگی محدود به دایره دنیا نمی شود،‌ بلکه حتی زندگی دنیوی بخش مقدمی از زندگی حقیقی و جاودانه ای است که برای انسان در نظر گرفته شده است.

از این رو پیشوا قرار دادن اهل‏ بیت (ع)، انسان را به سوی قله کمال راه می‏ نماید، وجود انسان را با انوار الهی، طاهر می ‏سازد و شایستگی هدایت‏ پذیری و وصول به قرب الهی را فراهم می‏ آورد.

از جمله پیشوایانی که خداوند برای بشریت معرفی کرده، امام علی بن الحسین(ع) مشهور به امام زین العابدین و امام سجاد(ع) است. ایشان نیز میان دین و دنیا و جسم و روح بشر جمع کرده است، البته با توجه به فضا و نیازهایی که هر جامعه ای در مقطع خاص نیاز دارد، توجه بیشتری به برخی از امور و حوزه ها نشان داده است تا با توجه به فضای آن دوره خاص پاسخ های مناسبی را در سنت و سیره ارایه دهد.

آن حضرت اهل تقوا و صداقت و حیا و خوشرویی بود. از این رو، همواره بر این مکارم اخلاقی تأکید داشت و می فرمود: «اربع من کن فیه کمل اسلامه، و محصت ذنوبه، و لقی ربه و هو عنه راض: وقا لله بما یجعل علی نفسه للناس، و صدق لسانه مع الناس، و الاستحیاء من کل قبیح عند الله و عندالناس، و حسن خلقه مع اهله»(طبرسى، ۱۳۸۵ق، ص ۱۷۲)؛ چهار خصلت است که در هر کس باشد، ایمانش کامل و گناهانش بخشوده خواهد بود و در حالتی خداوند را ملاقات می کند که از او راضی و خوشنود است: ۱- رعایت تقوای الهی با کارهایی که برای مردم به دوش می کشد؛ ۲- راست گویی و صداقت با مردم؛ ۳- حیا و پاکدامنی نسبت به تمام زشتیها در پیشگاه خدا و مردم؛ ۴- خوش اخلاقی و خوش برخوردی با خانواده خود.

امام زین العالبدین(ع) همانطور که در عبادتهای فردی زبانزد عام و خاص بود، در عبادات اجتماعی نیز، همه را به حیرت واداشته و خدمت‏به خلق، به خصوص دستگیری و دلجویی از نیازمندان را زینتبخش رفتار خود قرار داده بود، از این رو بسیاری از مورخین، با عبارتهای گوناگون این موضوع را نقل کرده‏اند(المزی، ۱۴۱۳ ه.ق، ج‏20، ص‏392).

بیان مسأله

آسیب های اجتماعی پیشینه‏ای به قدمت تاریخ بشریت دارند. در تمام طول تاریخ افرادی بوده‏اند که به دلایل گوناگون هنجارها، مقررات و مقدسات اجتماعی را نادیده گرفته و دست به اعمال مجرمانه زده‏اند. عمل مجرمانه نظم اجتماعی را مختل می‏سازد و جامعه را دچار اختلال و نابسامانی می‏ نماید. بنابراین آسیبهای اجتماعی هرگونه رفتار فردی و گروهی را شامل می‏شود که از هنجارهای اجتماعی انحراف داشته باشد و به حقوق افراد جامعه آسیب برساند. چون آسیبهای اجتماعی و جرایم اموری نسبی هستند، بنابراین بر حسب فرهنگها، جوامع و مکاتب مختلف تعاریف گوناگونی برای آنها وضع شده است(مقدس جعفری، ۱۳۷۶، ص۶۰).

جامعه شناسان، علل گوناگونی را موجب پیدایش آسیبهای اجتماعی می دانند؛ مانند: اجتماعی، محیطی و جمعیتی، سیاسی و نظامی، اقتصادی، روانی و شخصیتی و فرهنگی که همواره عوامل اجتماعی از دیدگاه جامعه شناسی مهمتر بوده اند. در حالیکه از دید جامعه شناسی دینی، تأثیرات عوامل فرهنگی در آسیبهای اجتماعی عمیق تر به نظر می رسد. از نظر جامعه شناسی نابهنجاریهای اجتماعی، زاییده محیط اجتماعی است.

علاوه بر اینکه عواملی چون محیط طبیعی، عوامل نژادی و ارثی و نارسایی فرهنگی نیز بی تأثیر نیست (سیف الهی، ۱۳۷۳، ص۲۲۴)؛ به بیان دیگر علل همه رفتارهای غیر عادی را می باید در محیط اجتماعی جستجو کرد(مساواتی، ۱۳۷۲، ص۱۷۴). نظریه ی دیگری می گوید: هر جامعه ای دارای تبهکاران مخصوص به خود است و اگر محیط اجتماعی برای پروراندن مجرم آمادگی نداشته باشد، فعالیت آنان عقیم می ماند(مساواتی، ۱۳۷۲، ص۱۷۶). در جرم شناسی اجتماعی نیز برای محیط وقوع جرم اهمیّت زیادی قایلند(شیخاوندی، ۱۳۵۰، ج۱، ص۲۴). گاهی نیز ممکن است وضعیت اجتماعی« عاملان»، یعنی افرادی که مقام و منزلت اجتماعی لازم را به دست نمی آورند، در بروز انحرافات اجتماعی تأثیر بسزایی داشته باشد(شیخاوندی، ۱۳۵۰، ج۱، ص۱۷و۱۸).

اعتقادات مذهبی در زندگی فردی و اجتماعی، امنیت و مصونیت و آرامش ویژه ای را برای انسان فراهم می سازد که به برکت آن، شخصیت اجتماعی افراد رشد و تکامل می یابد و بر قدرت تحمّل رنجها و صدمات احتمالی می افزاید و بنابراین به نوبه ی خود می تواند از بروز آسیبهای اجتماعی جلوگیری به عمل آورد(حکمت، ۱۳۷۰، ص ۲۱۵).

دین اسلام دینی جامع است که میان نیازهای مادی و معنوی و نیز دنیوی و اخروی تعادل ایجاد کرده است و بر اساس فطرت و غریزه انسانی برای آن برنامه و دستورالعملی صادر کرده است. پیشوایانی که به عنوان الگوهای نیک و برتر و جامع و کامل معرفی شده اند نیز از همین خصوصیت برخوردار هستند و در این زمینه هیچ کوتاهی صورت نمی گیرد.

بهترین و کاملترین، پیشوایان کسانی هستند که میان دنیا و آخرت و مادیات و معنویت، فرد و جامعه جمع کرده اند و با عصمت و علم خویش، کمالات را نه تنها پیموده بلکه در خود تحقق بخشیده و توانایی دستگیری دیگران را دارا هستند. بی گمان بر اساس آموزه های قرآنی، چهارده معصوم (ع) از چنین ویژگی هایی برخوردار هستند و خداوند ایشان را به عنوان اهل عصمت و طهارت که به مطلق و تمامیت کمالات رسیده معرفی و به جامعه انسانی شناخته است.

امام سجاد (ع) پیشوای چهارم ما تنها به عبادت و راز و نیاز مشغول نبودند بلکه به جامعه و آسیبهایی که در آن زمان جامعه گریبان گیر آن بود نیز توجه جدی داشته و در سیره و آموزه های خود مردم را از ناهنجاریها و کج رفتاریها بر حذر داشته و به سوی ارزشها سفارش می کردند. بر این اساس مسأله اصلی این تحقیق شناخت آسیب اجتماعی و ارائه راهکارهایی برای پیشگیری و مقابله با آن آسیبها از منظر آن حضرت است.

سؤالات تحقیق

1. معنا و مفهوم آسیبهای اجتماعی و آسیب شناسی اجتماعی چیست؟
2. از منظر امام سجاد (ع) دلایل و ریشه های آسیبهای اجتماعی در چیست؟
3. بر مبنای سیره و آموزه های امام سجاد (ع)؛ چه راهکارهایی برای پیشگیری از آسیبهای اجتماعی و رفع آنها وجود دارد؟

روش تحقیق

روش مورد استفاده در این تحقیق برای جمع آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل آنها به صورت کتابخانه ای است. روش مورد استفاده در سازماندهی و انجام تحقیق توصیفی – تحلیلی است. به این صورت که با بهره گیری از کتابها، مقالات موجود در مجلات، پژوهشها و تحقیقات انجام شده در خصوص موضوع مورد بحث، روایات منقول از امام سجاد(ع) استخراج شده و مورد تحلیل قرار گرفته است. در این تحقیق تلاش شده است با استفاده از اصول علمی به تبیین و توصیف دقیق مطالب مورد بحث پرداخته شود.

یافته های تحقیق

۱- معنا و مفهوم آسیبهای اجتماعی و آسیب شناسی اجتماعی چیست؟

معنا و مفهوم آسیب

در فرهنگ لغت به هر پدیده ای که مایه تباهی و فساد چیزی شود، آسیب یا آفت گفته می شود(فیومی، بیتا، ج ۱، ص ۲۹).

معنا و مفهوم آسیب اجتماعی

آسیبهای اجتماعی مترادف انحرافات اجتماعی، مفاسد اجتماعی، کجروی های اجتماعی در جامعه شناسی است. پدیده کج رفتاری از دیدگاه جامعه شناسی با در نظر گرفتن عوامل اجتماعی مطرح می گردد(ممتاز، ۱۳۸۱، ص۹).

عبداللهی در تعریف آسیب اجتماعی می گوید: آسیب اجتماعی به هر نوع عمل فردی یا جمعی اطلاق می شود که در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عمل جمعی رسمی و غیر رسمی جامعه محل فعالیت قرار نمی گیرد و در نتیجه قانونی و یا قبح اخلاقی و اجتماعی رو برو می گردد. به همین دلیل، کجروان (deviants ) سعی دارند کجرویهای خود را از دید ناظران قانون، اخلاق عمومی و نظم اجتماعی پنهان نمایند. زیرا در غیر اینصورت با پیگرد قانونی، تکفیر اخلاقی و طرد اجتماعی مواجهه می شوند(عبداللهی، ۱۳۸۱، ص۱۵).

در دائره المعارف علوم اجتماعی نیز آمده است: هر پدیده نامطلوب و مضر در سلامت جامعه (نظیر جنایت، جرم  و ارتشا) را آسیبهای اجتماعی می نامند(ساروخانی، ۱۳۷۰، ص۵۹).

معنا و مفهوم آسیب شناسی

آسیب‏ شناسی عبارت از مطالعه و شناخت ریشه بی نظمی‏ ها و ارگانیسم انسانی است، بنابراین در مشابهت کالبد انسانی با کالبد جامعه اصطلاح آسیب‏ شناسی برای مطالعه و ریشه‏ یابی بی نظمی‏های اجتماعی به‏ کار می‏رود(بزرگی، ۱۳۸۷، ص۱۰۲).

آسیب‏ شناسی اجتماعی

آسیب‏ شناسی اجتماعی در جامعه‏ شناسی عبارت از مطالعه بی‏نظمی‏ها و نابسامانی‏های اجتماعی است. به همین جهت قلمرو آسیب‏ شناسی اجتماعی، مطالعه اعمال و رفتارهای غیر عادی و علل و عوامل آنهاست(مساواتی، ۱۳۷۴، ص ۴-۳).

۲- از منظر امام سجاد (ع) دلایل و ریشه های آسیبهای اجتماعی در چیست؟

آسیب های اجتماعی دلایل محتلف اخلاقی، اعتقادی، اقتصادی، فرهنگی و … دارد که در این قسمت به برخی از آنها بر مبنای سیره و آموزه های امام سجاد (ع) اشاره می کنیم:

عیب جویی

یکی از دلایل آسیبهای اجتماعی عیب جویی از دیگران است. در این خصوص روایتی از امام سجاد (ع) نقل شده است که فرموده اند: همین عیب برای انسان بس که چیزی را در دیگران ببیند که برای خودش عیب نمی داند(کلینی، ۱۳۶۵، ج۲، ص۴۶۰).

امام سجاد (ع) در روایت دیگری فرموده اند:

بجای عیب جویی و بازگویی عیب دیگران، سعی کند عیبهای خود را برطرف نماید(حرانى،۱۴۰۴ق، ص۲۰۴). در این صورت است که مصون از آسیبها و آفتهای اجتماعی خواهیم بود.

گدایی و دراز کردن دست پیش مردم

یکی دیگر از ریشه های آسیبهای اجتماعی، دراز کردن دست نیاز پیش مردم است. امام سجاد (ع) فرمود: دست نیاز به سوی مردم دراز کردن، سبب ذلّت و خواری در زندگی و در معاشرت خواهد بود و نیز موجب از بین رفتن حیا و ناچیز شدن شخصیت خواهد گشت به طوری که همیشه احساس نیاز و تنگ دستی نماید و هر چه کمتر به مردم رو بیندازد و کمتر درخواست کمک نماید بیشتر احساس خودکفایی و بی نیازی خواهد داشت(حرانى، ۱۴۰۴ق، ص۲۱۰). بر اساس این روایت در صورتی که هر فرد عزت نفس داشته باشد، هرگز حاضر نخواهد شد خود را در برابر هر کسی کوچک کند.

بی تفاوتی نسبت به گناه و فساد

از دلایل اساسی آسیبهای اجتماعی این است که افراد نسبت به گناه و فساد بی تفاوت بوده و به آن اهمیتی نمی دهند. در این خصوص امام سجاد (ع) می فرمایند:

تعجّب دارم از کسی که نسبت به تشخیص خوب و بد خوراکش اهتمام می ورزد که مبادا ضرری به او برسد، چگونه نسبت به گناهان و دیگر کارهایش اهمیت نمی دهد و نسبت به مفاسد دنیایی، آخرتی، روحی، فکری، اخلاقی و… بی تفاوت است(امین عاملی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۶۴۵).

نصیحت زیاد

یکی از مواردی که آسیب اجتماعی را بدنبال می آورد، این است که بیش از حد فرد خطاکار را مورد سرزنش و نصیحت قرار دهیم. امام سجاد (ع) در این خصوص می فرمایند: «کثرهُ النُّصحِ یدعو إلی التُّهمَهِ»(مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۶۶)؛ نصیحت زیاد، موجب بدبینی می‌شود. بنابراین خیرخواهی در این است که به سبب نصیحتهای زیاد و بعضاً بیجا، افراد را به سمت کج رفتاریها سوق ندهیم.

ترک امر به معروف و نهی از منکر

ترک امر به معروف و نهی از منکر باعث می شود جامعه را گناه و فساد بگیرد نتیجه آن این می شود که بلا نازل شود و دامن همه را بگیرد.

پیامبر اکرم (ص) در این خصوص فرمودند: یک گنهکار در میان مردم همانند کسی است که با جمعی سوار کشتی شود و به هنگامی که در وسط دریا قرار می گیرد، تبری برداشته و به سوراخ کردن موضعی که در آن نشسته است بپردازد و هرگاه به او اعتراض کنند، در جواب گوید من در سهم خود تصرّف می کنم. اگر دیگران او را از این عمل خطرناک باز ندارند، طولی نمی کشد که آب دریا به داخل کشتی نفوذ کرده، یکبارگی همگی در دریا غرق می شوند(حرعاملی، ۱۴۰۹، ج۱۱، ص۵۲۰)؛ به این جهت امام سجاد (ع) فرمود: یکی از گناهانی که بلاها را فرود می آورد ضایع نمودن (و درست انجام ندادن) امر به معروف و نهی از منکر است.

دروغ

ریشه بسیاری از آسیبهای اجتماعی دروغ است. در این خصوص روایات بسیاری از معصومین (ع) بزرگوار ذکر شده است. از جمله امام سجاد(ع) در روایتی فرموده اند: «اِتَّقُوا الکَذِبَ الصَّغیرَ مِنهُ وَالکَبیرَ، فى کُلِّ جِدٍّ وَهَزلٍ فَإِنَّ الرَّجُلَ إِذا کَذِبَ فِى الصَّغیرِ اجتَرَأَ عَلَى الکَبیرِ»(حرانى، ۱۴۰۴ق، ص۲۷۸)؛ از دروغ کوچک و بزرگش، جدّى و شوخیش بپرهیزید، زیرا انسان هرگاه در چیز کوچک دروغ بگوید، به گفتن دروغ بزرگ نیز جرئت پیدا مى کند.

منت گذاشتن

منت گذاشتن یکی دیگر از دلایل ایجاد آسیبهای اجتماعی می باشد. چنانچه پس از انجام نیکی و احسان منت گذاشته شود، کدورت و دشمنی به وجود می آید و ارتباط بین اشخاص تیره می شود. پیامبر اکرم(ص) در مذمت چنین عمل می فرمایند: «بهشت بر کسانی که بر دیگران منت گذارند، حرام است»(حر عاملی، ۱۴۰۹ق، ص۲۰۱) و در حدیث دیگری می فرمایند: «میان منت گذار و جهنم، فاصله و حجابی نیست»(پاینده، ۱۳۷۷، ج۱و۲، ص۴۰۴، ح۱۲۲۶).

امام سجاد (ع) نیز در این خصوص فرموده اند: «لم تمش بها علی احد لانها لک، فاذا امننت بها لم تامن ان تکون بها مثل تهجین حالک منها الی من مننت بها علیه لان فی ذلک دلیلا علی انک لم ترد نفسک بها و لو اردت نفسک بها لم تمتن بها علی احد»(حرانى، ۱۴۰۴ق، ص۲۵۹)؛ به خاطر صدقه ای که داده ای، بر کسی منت نگذاری؛ زیرا قدمی به سود خود برداشته ای در صورتیکه اگر منت بگذاری، در امان نیستی از اینکه روح او را آزرده و خود را معیوب کرده ای. زیرا این عمل تو دلیل آن است که تو این کار را به خاطر خود نکرده ای، در صورتیکه اگر برای خودت می خواستی، بر کسی منت نمی نهادی.

معاشرت و دوستی با دروغگو

یکی از ریشه های افزایش آسیبهای اجتماعی در جامعه معاشرت و دوستی با افراد دروغگو می باشد. امام سجاد (ع) می فرماید: از معاشرت با دروغگو بپرهیز، زیرا او مانند سراب است که دور را به تو نزدیک و نزدیک را به تو دور می نمایاند(مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۷۵، ص۱۳۷). بر طبق این روایت رفت و آمد با افراد دروغگو و نشست و برخاست با آنها، سبب کشیده شدن انسان به انحرافات و کج رفتاریها خواهد شد.

تعصب

عصبیت یکی از اخلاق باطنه نفسانی است که آثار آن مدافعه کردن و حمایت نمودن از خویشاوندان و مطلق متعلّقان است، چه تعلق دینی و مذهبی و مسلکی باشد یا تعلّق وطنی و آب و خاکی یا غیر آن مثل تعلّق شغلی، استاد و شاگردی و جز اینها(مهدی‏پور، ۱۳۸۲، ج۱، ص ۱۴۵).

از امام زین العابدین (ع) سؤال شد که مراد از تعصّب چیست؟ امام (ع) در جواب فرمودند: «اگر کسی بدیهای قوم و ملت خویش را بهتر از خوبیهای دیگران بداند، گرفتار تعصّب شده است؛ بنابراین، به جهت وجود این حالت، مسئولیت دارد، اما محبّت به اقوام و خویشاوندان را عصبیّت نمی گویند، بلکه اگر آنان را در کارهای ظالمانه یاری کند، تعصّب ورزیده است». بنابراین عصبیت بیجا انسان را در معرض آفتها و آسیبهای اجتماعی قرار خواهد داد.

دوستی و رفاقت با فاسق

دوستی و رفاقت با افراد فاسق زمینه ساز آسیبهای اجتماعی بسیاری خواهد بود. امام سجاد (ع) افراد را از رفاقت با این افراد برحذر داشته و می فرمایند: بپرهیز از رفاقت با فاسق؛ زیرا او تو را بفروشد به لقمه ای از خوراکی یا کمتر از آن(کلینی، ۱۳۶۵، ج۲، ص۳۷۶).

بیکاری و تن پروری

از دیدگاه جامعه شناسان و روانشناسان بیکاری یکی از ریشه های مهم بزهکاری و کجروی افراد یک جامعه است. بیکاری موجب می شود که افراد بیکار جذب مراکز تجمع افراد بزهکار شده، به تدریج، به دامان انواع کجروی های اجتماعی کشیده شوند.

علاوه بر این، چون بیکاری زمینه ساز بسیاری از انحرافات اجتماعی است، افراد با زمینه قبلی و برای کسب درآمد بیشتر دست به سرقت می زنند؛ چرا که فرد به دلیل نداشتن شغل و درآمد ثابت برای تأمین مخارج زندگی مجبور است به هر طریق ممکن زندگی خود را تأمین نماید(نجفی ابرند آبادی، ۱۳۷۰، ش ۹).

پیامبر اعظم (ص) افراد تنبل و بیکار را که تن به کار نمی دهند و می خواهند از دسترنج دیگران استفاده کنند، مورد نکوهش و سرزنش شدید قرار داده، می فرمایند: «از رحمت خدا دور است کسی که زندگی خود را به گردن دیگری بیندازد. ملعون است، ملعون، کسی که اعضای خانواده اش را در اثر ندادن نفقه تباه کند»(حرانى، ۱۴۰۴ق، ص۳۷).

امام باقر (ع) یارانش را به کسب و کار تشویق می کرد، از شغل آنها می پرسید و اگر بیکار بودند، سفارش می کرد به کاری مشغول شوند و می فرمود: «من کسی را که کار و کاسبی را رها کرده و به پشت بخوابد و بگوید: خدایا! روزی ام ده، دشمن دارم».

معاشرت با بخیل

یکی دیگر از ریشه های آسیب اجتماعی معاشرت با افراد بخیل است. امام سجاد (ع) می فرماید: خداوند از بخیلی که با اصرار گدایی کند (انتظار بخشش از دیگران داشته باشد) بیزار است(مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۷۵، ص۱۴۰).

امام سجاد (ع) افراد را از معاشرت با این افراد برحذر داشته و در این خصوص فرموده اند: از معاشرت با بخیل بپرهیز، زیرا او در نهایت نیازت به وی، تو را از کمکش محروم می کند(مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۷۵، ص۱۳۷).

۳- بر مبنای سیره و آموزه های امام سجاد (ع)؛ چه راهکارهایی برای پیشگیری از  آسیبهای اجتماعی و مقابله با آنها وجود دارد؟

الف- راهکارهای دینی؛

یاد خدا

یکی از راهکارهای دینی در جلوگیری از آسیبهای اجتماعی؛ یاد خداوند می باشد. امام سجاد (ع) در این خصوص می فرماید: سلامت دلهاى خود را در یاد کردن عظمت خدا و آسایش بدنهاى خود را در شکر نعمت خدا و چرب زبانى را در توصیف عطاى خدا قرار دهید(کاشانی، ۱۳۹۱، بند۱۴)

آن حضرت در دعای ۱۱ صحیفه سجادیه می فرماید: یاد خدا، مایه آبروى یادکنندگان و ذاکرین و شکر او موجب کامروایى شاکرین خواهد بود( کاشانی، ۱۳۹۱، بند۱) همچنین می فرماید:

با بریدن از غیر خدا و پیوستن به خدا، دل را پیرایش دهید(کاشانی، ۱۳۹۱، بند۱).

بنابراین یاد خدا نه تنها یکی از عوامل بسیار مهم در پیشگیری از آسیبهای اجتماعی است، بلکه سلامت روحی و روانی را برای افراد جامعه به همراه دارد.

راضی بودن به تقدیر الهی

یکی دیگر از راهکارهای جلوگیری از آسیبهای اجتماعی در جامعه این است که راضی به تقدیر الهی باشیم. در این خصوص امام سجاد (ع) در حدیثی می فرمایند: «الرِّضا بِمَکْرُوهِ الْقَضاءِ، مِنْ أعْلی دَرَجاتِ الْیقینِ»(نورى، ۱۳۶۷، ج۲، ص۴۱۳، ح۱۶)؛ شادمانی و راضی بودن به سختترین مقدّرات الهی از عالیترین مراتب ایمان و یقین خواهد بود.

انس با قرآن کریم

یکی از مهمترین جنبه‌های زندگی عبادی امام زین‌العابدین (ع)، پیوند و انس ایشان با قرآن کریم است. آن حضرت عاشق تلاوت قرآن بود و چنان لذتی از همراهی با این معجزه سترگ الهی می‌برد که هیچ لذتی به پای آن نمی‌رسید.

امام زین‌العابدین (ع) افزون بر صدای دلنشین تلاوت قرآن، بر تدبر در آیات الهی تأکید داشت و می‌فرمود: «آیات قرآن، گنجینه‌هایی است. هر گاه گنجینه‌ای در برابر تو گشوده شد، شایسته است به درون آن بنگری»(مهدی‏پور، ۱۳۸۲، ص۵۲). بنابراین افراد یک جامعه با انس با قرآن کریم به واسطه تأمل و تدبر در آیات آن، نه تنها دچار آسیب اجتماعی نمی شوند بلکه آنها را به سوی خیر رهنمون می کند.

عبادت

عبادت نیز یکی دیگر از راهکارهای دینی در مقابله با آسیبهای اجتماعی است که افراد جامعه را تهدید می کند.امام سجاد (ع) عبادت را بزرگترین حق خدا بر گردن انسان می‏دانست و می‏فرمود: «فاما حق الله الاکبر فانک تعبده، لاتشرک به شیئا، فاذا فعلت ذلک باخلاص جعل لک علی نفسه ان یکفیک امر الدنیا والاخره ویحفظ لک ما تحب منهما»(حرانى، ۱۴۰۴ق، ص‏184)؛ بزرگترین حق خدا این است که او را عبادت کنی و چیزی را با او شریک قرار ندهی. پس اگر این کار را با اخلاص انجام دادی، خدا بر خود لازم می‏کند کار دنیا و آخرت تو را کفایت کند و هر چه از دنیا و آخرت بخواهی، برایت پاس دارد.

پیروی از اهل بیت

یکی دیگر از راهکارهای پیشگیری از آسیبهای اجتماعی این است که پیرو دستورات و سفارشات اهل بیت (ع) باشیم. در روایتی از امام سجاد (ع) در این خصوص آمده است که: «إنَّ دینَ اللّهِ لایصابُ بِالْعُقُولِ النّاقِصَهِ، وَالاْراءِ الْباطِلَهِ، وَالْمَقاییسِ الْفاسِدَهِ، وَلایصابُ إلاّ بِالتَّسْلیمِ، فَمَنْ ـ سَلَّمَ لَنا سَلِمَ، ومَنِ اهْتَدی بِنا هُدِی، وَمَنْ دانَ بِالْقِیاسِ وَالرَّأْی هَلَکَ»(نورى، ۱۳۶۷، ج۱۷، ص۲۶۲، ح۲۵)؛ به وسیله عقل ناقص و نظریه های باطل، و مقایسات فاسد و بی اساس نمی توان احکام و مسائل دین را به دست آورد؛ بنابراین تنها وسیله رسیدن به احکام واقعی دین، تسلیم محض می باشد؛ پس هر کس در مقابل ما اهل بیت تسلیم باشد از هر انحرافی در امان است و هر که به وسیله ما هدایت یابد خوشبخت خواهد بود. و شخصی که با قیاس و نظریات شخصی خود بخواهد دین اسلام را دریابد، هلاک می گردد.

بر این اساس، تبعیت از دستورات و سفارشات اهل بیت (ع) ما را از آفتها و آسیبهای اجتماعی مصون خواهد داشت.

یاد مرگ

یکی دیگر از راهکارهای مقابله با آسیبهای اجتماعی این است که همواره مرگ را به یاد داشته باشیم. در این خصوص امام سجاد (ع) در صحیفه سجادیه می فرماید: سعى کنید با انجام اعمال شایسته ، مرگ را براى خود آرامگاه و خویشاوندى نزدیک قرار دهید(کاشانی، ۱۳۹۱، بند۱) و در ادامه فرموده اند: یاد مرگ را نصب العین خود قرار دهید و آن را فراموش نکنید(کاشانی، ۱۳۹۱، بند۱).

زهد داشتن 

یکی دیگر از راهکارهای دینی در جلوگیری از آسیبهای اجتماعی زهد و کم ارزش دانستن دنیاست. امام سجاد (ع) می فرماید: «اعظم الناس خطرا من لم یر الدنیا خطرا لنفسه»(حرانى، ۱۴۰۴ق، ص۲۷۸)؛ پر ارزشترین مردم کسى است که دنیا را مایه ارزش خود نداند.

امام سجاد (ع) فرزندانش را هم به زهد دعوت می‏کرد و به نقل امام محمد باقر (ع) می‏فرمود: «دنیا پشت کرده و می‏رود و آخرت رو کرده و می‏آید و برای هر کدام از آنها فرزندانی است. پس شما از فرزندان آخرت باشید، نه از فرزندان دنیا و در دنیا زاهد و نسبت به آخرت راغب باشید … آگاه باشید که هرکس مشتاق بهشت است، از تمایلات نفسانی دوری می‏کند و هر کس از آتش می‏ترسد، از آنچه حرام است دست بر می دارد و کسی که در دنیا زاهد باشد، مصیبتها بر او آسان می‏آید …»(مجلسی، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۳۷).

محاسبه نفس و توجه به معاد

محاسبه نفس یکی دیگر از راهکارهای دینی در پیشگیری از آسیبهای اجتماعی است. امام سجاد (ع) در این خصوص فرموده اند:

«ابن آدم ! انک لاتزال بخیر ماکان لک واعظ من نفسک و ما کانت المحاسبه من همک، و ما کان الخوف لک شعارا و الحذر لک دثارا. ابـن آدم انک میت و مبعوث و موقوف بیـن یـدى الله جل و عز، فاعد له جـوابا»(حرانى، ۱۴۰۴ق، ص ۲۸۰).

اى فرزندآدم ! به راستى که تو پیوسته رو به خیرى، تا خودت را پند دهى و حساب خودت را برسى و ترس از خدا را روپوش و پرهیز را زیرپوش خود سازى.

اى فرزند آدم ! تو خواهى مرد و برانگیخته خواهى شد و در حضور خداوند عز وجل قرار خواهى گرفت، پـس براى او جوابى را آماده کن. بر این اساس اگر افراد در برابر رفتار خود مسئول باشند و همیشه نفس خود را مورد محاسبه قرار دهند، هرگز دچار آسیبهای اجتماعی نخواهند شد.

دعا

بوسیله دعا می توان از خطر آسیبهای اجتماعی مصون ماند. امام سجاد(ع) در این خصوص می فرماید: «المومن من دعائه على ثلاث: اما ان یدخر له و اما ان یعجل له واما ان یدفع عنه بلاء یرید ان یصیبه»(حرانى، ۱۴۰۴ق، ص۲۸۰)؛ مؤمن از دعایش سه نتیجه مى گیرد:

الف ـ یا برایش ذخیره گردد،

ب ـ یا در دنیا برآورده شود،

ج ـ یـا بلایى را که خواست به او برسد، از او بگرداند.

در روایت دیگری از آن حضرت آمده است که: «ان الدعاء لیرد البلاء و قد ابرم ابراما. الدعاء یدفع البلاء النازل و مالم ینزل»(کلینی، ۱۳۶۵، ج۴، ص۲۱۵ـ ۲۱۶). به راستى که دعا، بلا را برگرداند، آن هم بلاى حتمى را. دعا بلایى را که نازل شده و آنچه را نازل نشده دفع کند.

حاضر و ناظر دیدن خدا در همه امور

اگر هر فردی همواره خداوند را حاضر و ناظر بر همه امور خود بداند، دچار آسیب و ناهنجاری نخواهد شد. در این خصوص امام سجاد (ع) فرموده اند: «خَفِ اللهَِ تَعالی لِقُدرَتِهِ عَلَیکَ وَ اسْتَحیِ مِنهُ لِقُربِهِ مِنکَ»(مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۷۸، ص۱۶۰)؛ از قدرت خدای بزرگ بر خود، اندیشه کن و از نزدیکی اش به تو، شرمگین باش.

پرهیز از گناه

اگر هر یک از افراد جامعه خود را در معرض گناهان قرار ندهند، جامعه دچار آسیب نخواهد شد. امام سجاد (ع) نیز دوری از گناه و آلودگی را از کارهای محبوب نزد خداوند معرفی می کند، چنانچه در روایتی در این خصوص فرموده اند: «ما مِنْ شَییء أحبُّ إلی اللّهِ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ مِنْ عِفَّهِ بَطْن وَفَرْج، وَما شَییءٌ أَحَبُّ إلی اللّهِ مِنْ أنْ یسْألَ»(حرانى،۱۴۰۴ق، ص۲۰۴)؛ بعد از معرفت به خداوند چیزی محبوبتر از دور نگه داشتن شکم و عورت ـ از آلودگی ها و هوسرانیها و گناهان ـ نیست، و نیز محبوبترین کارها نزد خداوند مناجات و درخواست نیازمندیها به درگاهش می باشد.

عمل به واجبات الهی

روایتی از امام سجاد (ع) بهترین مردم را بدون مقید کردن به دورانی خاص، این گونه معرفی می‌کند: «عَنْ أَبِی حَمْزَهَ الثُّمَالِیِّ قَالَ، قَالَ عَلِیُ‏ بْنُ‏ الْحُسَیْنِ‏ (ص):‏ مَنْ عَمِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَهُوَ مِنْ خَیْرِ النَّاسِ»؛ ابو حمزه ثمالی از امام سجاد(ع) نقل می‌کند: بهترین مردم کسی است که به واجبات الهی عمل کند(کلینی، ۱۳۶۵ق، ص۸۱). عمل به واجباتی که خداوند آنرا برای سعادت و کمال انسان مقدر کرده، راه مقابله با آسیبهایی است که انسان را تهدید می کند.

ب- راهکارهای اجتماعی؛

حفظ زبان

بجا و به موقع سخن گفتن سبب کسب موقعیت می گردد. چنانکه امام سجاد (ع) فرموده اند: «احْفَظْ لِسَانَکَ تَمْلِکْ بِهِ إِخْوَانَکَ»(مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۶۸، ص۲۲۹)؛ زبانت را حفظ کن تا دوستان و موقعیتت را بدست آورى.

امام سجاد (ع) سکوت و حفظ زبان را یکی از راههای سود بردن و سالم ماندن معرفی می کنند: «المًؤمنُ یَصمُتُ لِیَسلَمَ وَ یَنطِقُ لِیَغنَمَ» (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج ۲، ص۲۳۱)؛ مؤمن سکوت می کند تا سالم ماند و سخن می گوید تا سود برد.

آن حضرت در روایت دیگری می فرماید: «إنَّ لِسانَ ابْنَ آدَم یشْرُفُ عَلی جَمیعِ جَوارِحِهِ کُلَّ صَباح فَیقُولُ: کَیفَ أصْبَحْتُمْ؟ فَیقُولُونَ: بِخَیر إنْ تَرَکْتَنا، إنَّما نُثابُ وَ نُعاقَبُ بِکَ»(حرعاملی، ۱۴۰۹، ج ۱۲، ص۱۸۹، ح ۱)؛ هر روز صبحگاهان زبان انسان بر تمام اعضاء و جوارحش وارد می شود و می گوید: چگونه اید؟ و در چه وضعیتی هستید؟ جواب دهند: اگر تو ما را رها کنی خوب و آسوده هستیم، چون که ما به وسیله تو مورد ثواب و عقاب قرار می گیریم.

بنابراین با حفظ زبان نه تنها خود را از آسیبهای اجتماعی مصون می داریم بلکه از این طریق به موقعیتهای بالای اجتماعی می رسیم.

یاری مردم

طبیعی ترین اثر خدمت، یاری مددجو و گیرنده خدمت است. امام سجاد (ع) می‏فرمود: در دنیا هیچ چیز یاری دهنده‏ تر از نیکی به برادران نیست(شعرانی، ۱۳۷۷ش، ص۲۸). نیکی به برادران دینی آنها را از خطر آسیبهای اجتماعی که آنها را تهدید می کند، محافظت خواهد کرد.

امربه معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر، راهکاری عملی است که در دین از جایگاه ویژه ای برخوردار است و بر آن تأکید فراوانی شده است، بطوریکه از آن به عنوان بلند مرتبه ترین و شریفترین فرایض و نیز فریضه بزرگی که همه فرایض دیگر به وسیله آن اقامه می‏شوند، نام برده شده است(طباطبایی بروجردی، ۱۳۶۶، ج۱۴، ص۳۸۱-۴۰۴).

امام سجاد (ع) درباره اهمیت هدایت و راهنمایی به معروفها و رهانیدن از ضلالت می‏فرمود: به شیعیان من مژده ثواب بزرگ و پاداش فراوان بدهید که خدای تعالی به موسی (ع) چنین وحی کرد: مرا در نزد آفریدگانم و آفریدگانم را نزد من محبوب ساز! موسی پرسید: چگونه؟ فرمود: رحمتها و نعمتهایم را به یادشان بیاور؛ چرا که اگر فرار کننده از در خانه یا گمگشته از آستانه مرا، به سوی من باز گردانی، برای تو بالاتر از عبادت صد سال است که روزهایش را روزه بداری و شبهایش را به نماز و عبادت بگذرانی(مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۷۱).

امام سجاد (ع) از پیامبر اکرم (ص) نقل کرد که: «وَالَّذی نَفْسی بِیَدِهِ ما جُمِعَ شَیْ‏ءٌ اِلی شَیْ‏ءٍ اَفْضَلُ مِنْ حِلْمٍ اِلی عِلْمٍ»(صدوق، ۱۳۶۲ق، ص۵)؛ به خدایی که جانم در دست اوست، قسم! دو چیز با هم جمع نشده‏اند که بالاتر از بردباری همراه با علم باشد.

آن حضرت می‏فرمود: «اَلصَّبْرُ مِنَ الایمانِ بِمَنْزِلَهِ الَّرأسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ لا ایمانَ لِمَنْ لا صَبْرَلَهُ»(اصفهانی، ۱۴۰۷ه، ج۳، ص۱۵۹)؛ صبر نسبت به ایمان به مانند سر نسبت به بدن است. کسی که صبر ندارد ایمان ندارد. و نیز می‏فرمود: روز قیامت منادی ندا می‏زند: اهل فضیلت برخیزند! در این هنگام جمعی پیش از آنکه در مقام محاسبه قرار بگیرند، بر می‏خیزند. به آنها گفته می‏شود: به سوی بهشت بروید! فرشتگان که به آنها می ‏رسند، می ‏پرسند: به کجا می‏ روید؟ می‏ گویند: به بهشت. می‏ پرسند: چطور چنین شایستگی یافتید؟ می‏گویند: هرگاه (مردم) به ما با نادانی برخورد می‏کردند، بردبار بودیم، اگر ستم می‏کردند، شکیبا بودیم و زمانی که به ما بدی می ‏کردند، می ‏بخشیدیم … بار دیگر منادی صدا می‏زند: صبرکنندگان بر خیزند!… می‏گویند: ما بر اطاعت از فرمانهای خدا صبر کردیم و با شکیبایی خود را از گناه و نا فرمانی باز داشتیم…

بنابراین صبور بودن و شکیبایی داشتن در برابر مشکلات و مصیبتها، ما را از آفتها و آسیبها مصون می دارد.

عفو و گذشت

عفو، گذار از مرحله انزجار و رنجیدگى به مرحله احساسات مثبت فرد جفا دیده، نسبت به فرد خطاکار است(غبارى‌بناب، ۱۳۷۹، ص۲۸۹).

گذشت عبارت است از مهار کردن یا ممانعت از هیجانات کینه توزانه از طریق تجربه هیجانات قوی، مثبت، و مبتنی بر محبت در هنگام یادآوری خطای شخص دیگر. هیجانات مثبت مبتنی بر محبت می توانند همدلی، همدردی، ترحم، ابراز عشق خالصانه یا حتّی عشق رمانتیک نسبت به فرد خطاکار باشند. این حالات هیجانی، انگیزه آشتی یا مصالحه با خطاکار را (در صورت درست، عاقلانه و ممکن بودن این عمل) تحریک می کنند( ورتینگتون[۱] ، ۱۹۹۸) .

پیشوای چهارم در عفو و گذشت چنان بود که پاسخ هر بدی را به نیکی می داد و در این باره می فرمود: جرعه ای ننوشیدم که نزد من محبوبتر از جرعه ای باشد که هنگام خشم در مقام تلافی برنیایم(کلینی، ۱۳۸۸ه.ق، ج ۲، باب «کظم الغیظ»، ص۸۹، ح۱).

روزى کنیز آن حضرت هنگامی که داشت با آفتابه‏ بر دست امام آب مى‏ریخت، بر اثر افتادن آفتابه از دست او جراحتی بر امام وارد شد با این حال امام سجاد (ع) نه تنها خشمگین نشدند و او را بخشید بلکه او را در راه خدا آزاد کردند(طب‍رسی‌، ۱۳۷۵ش، ص۲۶۲). با عفو و گذشت از آسیبها و آفتهایی که ممکن است بواسطه تلافی بوجود آید، پیشگیری خواهد شد.

مدارا

یکی از سجایایی که مایه دوام و ثبات جامعه است، مدارا با دیگران است. رفق و مدارا در سیره رفتاری و عملی پیشوایان معصوم(ع) فراوان به چشم می خورد. ایشان در امر تبلیغ و اجرای فرامین الهی علاوه بر شخصیّت دادن به مردم، آنان را محترم می شمردند، به گونه ای که با گفتار و کردار خویش بهترین آداب زندگی را به دیگران می آموختند و درشت خویی آنان را با صبر و حوصله تمام تحمّل می نمودند.

پیامبر اسلام(ص) با مدارای خویش توفیق یافت که دین و دنیای مردم را اصلاح نماید. مدارا سختی ها را آسان می کند و آدمی را در برخوردهای اجتماعی موفق می دارد، زیرا نیمی از روابط فرد و جامعه در گرو رفق و مداراست. امام کاظم(ع) فرمود: «مدارا نیمی از زندگی است»(مفید، ۱۳۴۶، ج ۲، ص ۶۲).

ازدواج و صله رحم

یکی دیگر از راهکارهای جلوگیری از آسیبهای اجتماعی ازدواج و صله رحم می باشد.

در این خصوص روایتی از امام سجاد (ع) آمده است که فرموده اند: «مَنْ زَوَّجَ  لِلّهِ، وَ وَصَلَ الرَّحِمَ تَوَّجَهُ اللّهُ بِتاجِ الْمَلَکِ یَوْمَ الْقِیامَهِ»( طبرسى، ۱۳۸۵ق، ص۱۶۶)؛ هرکس برای (رضا و خشنودی) خداوند ازدواج نماید و با خویشان خود صله رحم نماید، خداوند او را در قیامت ‏مفتخر و سربلند می‌گرداند.

افراد بواسطه ازدواج از آسیبها و کج رفتاری هایی که ناشی از تنهایی است، مصون خواهد ماند. و با رفت و آمدهایی صحیح با خویشاوندان زمینه ساز تحکیم خانواده شده و در نتیجه جامعه را از آسیبها و ناهنجاریها مصون می دارد.

آزار نرساندن به دیگران

یکی دیگر از راهکارهای مقابله با آسیبهای اجتماعی آزار نرساندن به دیگران است. امام سجاد(ع) می فرماید: آزار نرساندن نشانه‌ کمال خرد و مایه‌ی آسایش دو گیتی است(محمّدى رى‌شهرى، ۱۳۷۷، ج۱، ص۱۱۹).

ج- راهکارهای عاطفی؛

محبت و دوستی

محبت نیرومندترین محرک بشر در تمام مظاهر گوناگون زندگی است. محبت احساس مطبوع و دلپذیری است که با وجود آن، مشکلات آسان می شود، و مصائب و آلام قابل تحمل می گردد. عشق و محبت آدمی را به راه فداکاری و از خود گذشتگی می کشاند که برای رضای محبوب از همه چیز خود می گذرد(فلسفی، ۱۳۴۴، ج۱، ص۳۸۴).

خداوند در تربیت انسان، محبت را به عنوان پیوند محوری به کار می گیرد: «پس به زودی خداوند گروهی را می آورد که آنان را دوست می دارد و آنان نیز او را دوست می دارند»(سوره مائده، آیه۵۴).

ائمه معصومین (ع) هرگز از این نیاز کودکان خود غافل نبودند. آنان فرزندانشان را در آغوش می گرفتند، نوازش می کردند، می بوسیدند و با آنان بازی می کردند.

امام سجاد (ع) فرزندش را چنین اندرز می دهد: «واعلم ان خیر الآباء من لم تدعه المودّه الی التفریط فیه…» بهترین پدران، کسانی هستند که دوستی (با فرزندان) آنان را به تفریط و زیاده روی نکشاند و بهترین فرزندان کسانی هستند که کوتاهی والدین (در بعضی از امور فرزندان) آنان را به عاق والدین نکشاند(طبرسى، ۱۳۸۵ق، ص ۶۵).

امام زین‏ العابدین (ع) پیک محبت‏ بود. این هم عجیب است: راه می‏رفت، هر جایی ‏کسی را می‏دید، هر جا غریبی را می‏دید، فقیر و مستمندی را می‏دید.. به او محبت ‏می‏کرد و به خانه خودش می‏آورد… روزی یک عده جذامی را دید (همه از جذامی فرار ‏می‏کنند..) از آنها دعوت کرد و آنها را به خانه خود آورد. خانه زین‏ العابدین (ع)، خانه مسکینان ‏و یتیمان و بیچارگان بود(مطهری، ۱۳۷۸ش، ج ۱۸،‏ ص ۳۲).

احترام به والدین و سپاسگزاری از ایشان

در دین مقدس اسلام اهمیت فوق العاده ای به والدین داده شده و پیشوایان اسلام توصیه ها و سفارشهای فراوانی در این زمینه دارند. پدر و مادر در قرآن از جایگاه بالایی برخوردارند، بطوریکه در چهار سوره از قرآن، خداوند بعد از اینکه مردم را به یگانه پرستی دعوت می کند، به آنان دستور می دهد تا با والدین خود مهربان باشند(سوره بقره، آیه ۸۳ و سوره اسراء، آیه ۲۴).

مقام و منزلت پدر و مادر دارای چنان اهمیتی است که قرآن حتی کمترین بی احترامی در برابر پدر و مادر را اجازه نداده است و از فرزندان می خواهد که حتی نگاه تند و غضب آلود به چهره پدر و مادر خود خودداری کنند(مکارم شیرازی، ۱۳۷۳، ج ۱۲، ص۷۸).

فرزند باید در برابر والدین با فروتنی برخورد کند، جلوتر از آنان راه نرود، پیش از آنان ننشیند، به آنان تکیه ندهد، به آنان نگاه خیره و تند نکند، به هیچ وجه با والدین خود قهر نکند، کاری نکند موجب نفرین و اهانت دیگران به پدر و مادر خود شود(سالاری فر، ۱۳۸۷، ص۸۷).

حفظ کرامت انسانها و احترام به آنان

حفظ حرمت انسانهای آزاد یا برده برای امام سجاد (ع) یک سیره و روش دائمی بود تا آنجا که نقل شده است: هرگاه می‏خواست مسافرت کند، دو رکعت نماز می‏خواند، آن گاه سوار مرکب می‏شد. اگر غلامانش برای نوافل باقی می ‏ماندند، منتظر آنها می‏ ایستاد. بعضی می‏ پرسیدند: چرا آنها را از این کار منع نمی ‏کنید؟ می‏ فرمود: دوست ندارم بنده‏ای را از نماز خواندن منع کنم. من سنت را دوست دارم.

و زمانی که بر گروهی از جزامیان می‏گذشت و آنها سفره شان را پهن کرده بودند، فرمود: اگر روزه دار نبودم، اجابت دعوت می‏کردم. آن گاه وقتی به خانه رفت، غذای مناسبی درست کرد و آنها را دعوت نمود و با آنها مشغول غذا خوردن شد(مجلسی، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۳۰). بنابراین حفظ کرامت انسانها و احترام به آنها، راه مقابله با آسیبهای اجتماعی است که انسان بواسطه تکبر و خودخواهی ممکن است در آن گرفتار شود.

قدردانی از نیکی دیگران

تشکر و قدردانی از نیکی دیگران و دعای خیر در حق او، یکی دیگر از راهکارهای جلوگیری از آسیبهای احتمالی است، که ممکن است فرد را به آن دچار سازد.

امام سجاد (ع) در این خصوص فرموده اند: «اَمّا حَقُّ ذِى المَعروفِ عَلَیکَ فَان تَشـکُرَهُ وَ تَذکُرَ مَعروفَهُ وَ تَـکسِبَهُ المَقالَهَ الحَسَنَهَ وَ تُخلِصُ لَهُ الدُّعاءَ فیما بَینَکَ وَ بَینَ اللّه عَزَّوَجَلَّ، فَاِذا فَعَلتَ ذلِکَ کُنتَ قَد شَکَرتَهُ سِرّا وَ عَلانیهً ثُمَّ اِن قَدَرتَ عَلى مُکافاتِهِ یوما کافَیتَهُ»(صدوق، ۱۳۶۲ق، ص ۵۶۸)؛ حق کسى که به تو نیکى کرده، این است که از او تشکر کنى و نیکى اش را به زبان آورى و از او به خوبى یاد کنى و میان خود و خداى عزّوجلّ برایش خالصانه دعا کنى، هرگاه چنین کردى بی گمان در پنهان و آشکار از او تشکر کرده اى. سپس اگر روزى توانستى نیکى او را جبران کنى، جبران کن.

د- راهکارهای اخلاقی؛

بیشترین راهکارها جهت پیشگیری از آسیبها و مقابله با آنها که مورد تأکید و سفارشات امام سجاد (ع) نیز می باشد، راهکارهای اخلاقی است که در این بخش به چند مورد از آنها اشاره می کنیم:

تواضع

حضرت سجاد (ع) مهمترین رمز توفیق در زندگی را، تواضع و احترام به دیگران ‏دانسته و می‏فرماید: اگر دیدی که مسلمانان تو را احترام می‏کنند و مقامت را بزرگ ‏می‏شمارند، بگو آنها بزرگوارند که با من چنین رفتار می‏کنند و اگر از مردم نسبت ‏به خود ‏بی توجهی مشاهده کردی، بگو از من خطایی سرزده که مستوجب چنین بی‏ احترامی ‏شده ‏ام. هرگاه چنین اندیشیده باشی و طبق این تفکر عمل کنی، خداوند متعال زندگی را ‏بر تو آسان کرده، دوستانت زیاد و دشمنانت‏ به حداقل خواهند رسید. در این صورت ‏نیکی های دیگران تو را خوشحال می‏کند و از بدی و اذیتهای آنان آزرده نخواهی شد(طبرسی، ۱۴۰۳ق، ج ۲، ص ۳۱۹) .

امام سجاد (ع) ملاک حسب و مباهات به آن را تواضع و فروتنی می‏دانست. از سخنان آن حضرت است که: «لا حَسَبَ لِقُرَ شِیٍّ وَ لا عَرَبِیٍّ اِلاّ بِتَواضُعٍ»(مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۱۲۰)؛ برای قرشی و عرب حسبی جز تواضع نیست. و می‏فرمود: «اِنَّ فِی السَّماءِ مَلَکَیْنِ مُوَکِّلَیْنِ بِالْعِبادِ فَمَنْ تَواضَعَ لِلّهِ رَفَعاهُ وَ مَنْ تَکَبَّرَ وَضَعاهُ»(کلینی، ۱۳۶۵، ج۲، ص۱۲۲)؛ همانا در آسمان دو فرشته موکّل برای بندگان وجود دارد که هرکس برای خدا تواضع کند بالا می‏برند و آن را که تکبر کند، پایین آورند. و همچنین می‏فرمود: «سَبَبُ الرَّفْعَهِ‏التَّواضُعُ»( شریف قرشی، ۱۳۷۲، ص۲۰۸)؛ تواضع وسیله بلندمقامی است(برقی، ۱۳۷۰ ه.ق، ج۱، ص۱۲۵).

حیا‌ء

حیاء واکنش درونی فرد به حضور و توجه دیگران و یا به تعبیر مرحوم مجلسی، «ملکه نفسانی است که باعث خودداری از امور قبیح، تنفر از رفتار خلاف آداب و ترس از ملامت دیگران می‌گردد»(مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۶۸، ص۳۲۹)؛ از اینرو، همانگونه که در روایات ذکرشده است، حیاء یکی از عناصر مهمی است که اغلب رفتارهای شخصی و اجتماعی متأثر از آن است.

حیاء به معنای دور نگه‌داشته شدن نفس از بدیها(راغب اصفهانی، ۱۴۱۲ق، ص۲۷۰) و وادار شدن به ترس از انجام کارهای زشت و دوری از مذمّت و ملامت(علامه حلى، ۱۴۰۹ق‏، ص۱۵۹). سومین عنصر مؤثر در کنترل غیر رسمی افراد به شمار می‌رود. حیاء از طریق ساماندهی نیروی مراقبتی زمینه همنوایی را فراهم می‌کند؛ بدین صورت که سبب ایجاد مراقبت می‌گردد و وجود آن در میان دو فرد یا افراد متعدد سبب می‌شود که هر کدام از آنها دیگری را مراقب و مترصد رفتاری خود دانسته؛ بگونه‌ای که گویا از جمیع حالات همدیگر باخبرند(مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۰۶). از اینرو، حیاء به دلیل آنکه توقع مراقبت و نظارت را به همراه دارد کنترل‌کننده خواهد بود.

حیاء از انجام رفتار قبیح باز می‌دارد(تمیمی آمدی، ۱۳۶۶، ص۲۵۷) و کسی‌که از حیای کمتری برخوردار است از ورع [دوی از محرمات] کمتری برخوردار خواهد بود(حرانى،۱۴۰۴ق، ص۹۹) و ثمره حیاء پاکدامنی است(تمیمى آمدى، ۱۳۶۶، ص۲۵۷). همچنین کسی‌که حیاء ندارد هرکاری که دلش بخواهد ممکن است انجام دهد(مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۶۸، ص۳۳۶). در تمام احادیث ذکر شده تأثیر حیاء بر دوری از گناهان و رفتار نادرست به خوبی نشان داده شده است. بنابراین افراد بواسطه حیاء از بسیاری آفتها و آسیبها مصون خواهند ماند.

خیرخواهی

نصیحت به همنوعان و خیرخواهی برای برادران مسلمان در سیره پیشوایان معصوم (ع) از اهمیّت و جایگاه قابل توجهی برخوردار است. در آموزه های دینی سفارش شده است که افراد جامعه اسلامی خیرخواه یکدیگر هستند. امام صادق (ع) در این زمینه می فرماید: برای مؤمن واجب است تا مؤمن دیگر را نصیحت کند و خیرخواه او باشد(کلینی، ۱۳۶۵، ج ۹، ص ۹۴).

این وظیفه درباره مصلحان اجتماعی از اهمیّت خاصی برخوردار است، به گونه ای که در قرآن کریم دعوت و تبلیغ پیامبران با واژه «نصیحت» معرفی شده است. قرآن کریم از زبان حضرت هود (ع) چنین نقل می کند: «ابلّغکم رسالات ربّی و انا لکم ناصحٌ امین»(سوره اعراف، آیه۶۸)؛ پیامهای پروردگارم را به شما می رسانم و من برای شما خیرخواه امینی هستم.

نصیحت و خیرخواهی گستره وسیعی دارد و هرگونه گفتار و کردار خیرخواهانه را دربر می گیرد. ارشاد به مصالح دینی، دنیوی، کمک به اصلاح امور و جلوگیری از لغزش، زبان خاصی نمی شناسد، ممکن است فرد ناصح بر اساس تشخیص گاهی از زبان انتقاد و گاهی از زبان تعریف و تمجید برای رفع مشکل استفاده کند.

پرهیز از خشم

زندگینامه اهل بیت عصمت و طهارت (ع) و نیز دانشمندان و بزرگان اسلام مملو از مواردی است که کنترل خشم و مهار پرخاشگری حتی در زمانیکه حق با آنان است به چشم می خورد. مطالعه زندگی این بزرگان می تواند به رفتارهای ما رنگ و بوی دیگری دهد و موجب تغییر رفتارهای ما شود(آقا جانی، ۱۳۹۰، ص۷۴) .

در سیره و زندگی امام سجاد (ع) موارد بسیاری از کنترل خشم بیان شده است. پرهیز از خشم یکی از اساسی ترین راههای پیشگیری از آسیبهایی است که بواسطه خشونت و درگیری در خانواده و جامعه ایجاد می شود و آنرا دچار تزلزل می سازد.

وفای به عهد

وفای بـه عهد و پیمان یکى از اساسى ترین شرایط زندگى دسته جمعى است و بدون آن هیچگونه همکارى اجتماعى ممکن نیست و بشر با از دست دادن آن از زندگى اجتماعى و آثار و برکات آن محروم خواهد شد. به همین دلیل، وفاى به عهد در منابع اسلامى مورد تأکید زیاد واقع شده و شاید کمتر حکمى را بتوان یافت که دامنه اجراى آن تا این اندازه گسترش داشته باشد(مقدس نیا، ۱۳۷۷، ص۳۴).

در این خصوص امام سجّاد (ع) فرموده اند: «خَیرُ مَفَاتیحِ الْأموُرِ الصِّدْقُ وَخَیرُ خَوَاتیمِهَا الْوَفَاءُ»(مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج ۷۵، ص۱۶۱)؛ بهترین گشایندۀ کارها راستی و بهترین پایان برندۀ آن وفاداری است.

کرامت نفس

یکی دیگر از راهکارهای اخلاقی در جلوگیری از آسیبهای اجتماعی این است که هر فرد به کرامت نفس خود توجه داشته باشد و به هر خواری و ذلتی تن در ندهد. در این خصوص امام سجاد (ع) فرموده اند: «من کرمت علیه نفسه هانت علیه الدنیا»(حرانى، ۱۴۰۴ق، ص۲۷۸)؛ هر که کرامت و بزرگوارى نفس داشته باشد، دنیا را پست انگارد.

عذر خواهی و پذیرش عذر دیگران

یکی از راهکارهایی که در پیشگیری از آسیبهای اجتماعی نقش اساسی دارد این است که اگر فردی در موردی نسبت به فرد دیگری دچار اشتباه شد، فوراً از او عذرخواهی کند و آن فرد نیز عذرخواهی او را بپذیرد. در این خصوص امام سجاد(ع) می فرمایند: «ان شتمک رجل عن یمینک ثم تحول الـى یسارک و اعتذر الیک فاقبل عذره»(حرانى، ۱۴۰۴ق، ص۲۸۲)؛ اگر مردى از طرف راستت به تو دشنام داد و سپس به سوى چپت گردید و از تو عذر خواهى نمود عذرش را بپذیر.

احسان

احسان نسبت به دیگران سبب جلوگیری از خطر افتادن آنها در دام ناهنجاریها و آسیبهای اجتماعی خواهد شد. در این صورت فرد احسان کننده نیز از پاداشی که خداوند برای او در نظر دارد، بهره مند خواهد شد. امام سجاد(ع) فرموده اند: «من کسا مؤمنا کساه الله من الثیات الخضر» (کلینی، ۱۳۶۵، ج ۳، ص۲۹۳)؛ هر که مؤمنى را بپوشاند، خداوند به او از جامه هاى سبز بهشتى بپوشاند.

صبر و شکیبایی

بدون شک یکی از راهکارهای جلوگیری از آسیبهای اجتماعی برخورداری از صبر می باشد. در روایتی از امام سجاد (ع) آمده است: «ما مِنْ جُرْعَه أَحَبُّ إلی اللّهِ مِنْ جُرْعَتَینِ: جُرْعَهُ غَیظ رَدَّها مُؤْمِنٌ بِحِلْم، أَوْ جُرْعَهُ مُصیبَه رَدَّها مُؤْمِنٌ بِصَبْر»(نورى، ۱۳۶۷، ج۲، ص۴۲۴، ح۲۱).

نزد خداوند متعال حالتی محبوبتر از یکی از این دو حالت نیست: حالت غضب و غیظی که مؤمن با بردباری و حلم از آن بگذرد و دیگری حالت بلا و مصیبتی که مؤمن آن را با شکیبائی و صبر بگذراند.

روزى مردى او را دشنام گفت. على بن الحسین خاموش ماند و بدو ننگریست. مرد گفت:

ـ با توأم! و امام پاسخ داد:

ـ و من سخن تو را ناشنیده می گیرم! (ابن‌حجر، ۱۴۰۵ق، ص۲۰۱).

در سفارشی از آن حضرت آمده است که : «اگر غم به سوى شما لشکر انگیزد، قوى باشید که ساز و سلاح شما در مقابله با لشکر غم، خداوند سبحان و مقتدر است» (کاشانی، ۱۳۹۱، دعای شماره ۲۰).

رو گردانی از لغو

رو گردانی از سخن بیهوده و یا کار بیهوده همواره از سفارشات قرآن کریم است. تا آنجا که در آیه ۳ سوره مؤمنون  آمده است: «و آنانکه از بیهوده رو گردانند» و در جای دیگر از حسن بن حسن می خوانیم که می گوید: مادرم فاطمه، دختر حسین بن علی (ع)، مرا فرمود که با دائی خود علی بن الحسین (ع) بنشینم. هیچ مجلسی با او ننشستم جز اینکه فایده ای از وی به من رسید و یا بخاطر ترسی گه از خدا داشت ترس خدا در دلم نشست! و یا از علم او بهره می بردم (اربلی، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۸۴). پرهیز از کارهای بیهوده سبب پیشگیری از آسیبهای اجتماعی که افراد را تهدید می کند، خواهد شد.

تغافل

تغافل، یعنى انسان چیزى را بداند و از آن آگاه باشد ولى با اراده و عمد، خود را غافل نشان دهد و وانمود کند که از آن آگاه نیست(فلسفى، ۱۳۴۴، ص۴۰۳).

این شیوه مبتنى بر اصل عزّت است. قوّتها و ضعفهاى هر فردى در احساس عزّت او دخیل هستند و این دو احساس باید به نحوى تحت کنترل درآید که منجر به حفظ عزّت فرد گردد، و با توجه به ضعفهاى متربّى از این شیوه استفاده مى‌شود(باقرى، ۱۳۷۶، ص۱۳۶).

امام سجاد (ع) در وصیت به فرزندشان در اهمیت تغافل فرموده است: «وَاعْلَمْ یا بُنَىَّ انَّ صَلاحَ الّدنیا بِحَذافیرِها فى کَلِمَتَینِ اِصلاحُ شَأنِ الْمَعاشِ مِلْؤُ مِکْیالٍ ثُلُثاهُ فِطْنهٌ و ثُلْثُهُ تَغافُل، لاِنّ الاْنسانَ لا یتَغافَل اِلّا عنْ شىء قَدْ عَرَفَهُ فَفَطِنَ لَهُ»(نورى، ۱۳۶۷، ج ۹، ص ۳۸)؛ فرزندم! همانا سامان یافتن همه امور دنیا در دو کلمه خلاصه مى‌شود؛ اصلاح و تأمین معاش زندگى همچون پُرى پیمانه‌اى است که دو سوم آن به هوشمندى و یک سوم آن به چشم‌پوشى است؛ زیرا انسان تغافل نمى‌کند، مگر از چیزى که آنرا مى‌شناسد و آگاهى دارد. بنابراین تغافل از برخی کارها، سبب پیشگیری از آسیبهایی خواهد شد که در صورت چشم پوشی نکردن آنها، ممکن است فرد مبتلا به آن شود.

هـ -راهکارهای اقتصادی؛

کمک کردن به محرومین و مستمندان

یکی از راههای پیشگیری از آسیبهای اجتماعی این است که با کمک به محرومین و مستمندان مانع گرایش آنها به ناهنجاریها و کجرویهای اجتماعی شویم.

امام سجاد (ع) فرمود: هرکس انسان گرسنه ای را طعام دهد خداوند او را از میوه های بهشت اطعام می نماید و هر که تشنه ای را آب دهد خداوند از چشمه گوارای بهشتی سیرآبش می گرداند و هرکس برهنه ای را لباس بپوشاند خداوند او را از لباس سبز بهشتی خواهد پوشاند(نورى، ۱۳۶۷، ج ۷، ص ۲۵۲، ح ۸).

قناعت کردن

بدون تردید یکی از راههای پیشگیری از آسیبهای اجتماعی این است که در زندگی به آنچه داریم، قانع باشیم و همواره در زندگی قناعت پیشه کنیم. در این صورت از خطر ناهنجاریها و کجرویهای اجتماعی مصون خواهیم بود. امام سجاد (ع) می فرماید: هر که به روزیی که خدا به او داده بسنده کند از ثروتمند‌ترین مردم است (حرانی، ۱۴۰۴، ص۲۸۲).

کار و تلاش

توجه به مسئله کار به عنوان یکی از راهکارهای رفع فقر و تلاش برای امرار معاش و ادامه حیات از دیر باز مورد توجه قرار گرفته است و اسلام اهمیت دو چندانی به آن نهاده است. در این خصوص امام سجاد (ع) فرموده اند: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْهَمِّ وَ الْحَزَنِ وَ الْعَجْزِ وَ الْکَسَلِ» (محمدی ری شهری، ۱۳۸۴، ج۱۱، ص۵۱۸۸)؛ بار خدایا، من از غم و اندوه و ناتوانی و تنبلی به تو پناه می‏برم.

بنابراین کار و تلاش یکی از راهکارهای پیشگیری از آسیبهای اجتماعی است که انسان به موجب آن از گرفتار شدن در مشکلات و نابسامانی های اجتماعی مصون خواهد ماند.

و- راهکارهای علمی و فرهنگی؛

علم آموزی

علم و دانش به عنوان یکی از مهمترین ملاکهای ارزش گذاری انسانهاست و به فرموده خداوند، انسان به واسطه برخورداری از علم، نسبت به دیگران برتری دارد: «یرفع ا… الذین آمنوا و الذین اوتوالعلم درجات»(سوره مجادله، آیه۱۱)؛ خداوند از میان شما انسانها، کسانی را که دارای ایمان هستند و نیز آنان را که علم و دانش به آنها عطا شده، برتری می بخشد.

امام سجاد (ع) در این خصوص فرموده اند: «لَوْ یعْلَمُ النّاسُ ما فِی طَلَبِ الْعِلْمِ لَطَلَبُوهُ وَ لَوْبِسَفْکِ الْمُهَجِ وَ خَوْضِ اللُّجَجِ»(مجلسی، ۱۴۰۳ق،  ج۱، ص۱۸۵، ح۱۰۹)؛ چنانچه مردم منافع و فضایل تحصیل علوم را می دانستند هر آینه آن را تحصیل می کردند، گرچه با ریخته شدن و یا فرو رفتن زیر آبها یا در گردابهای خطرناک باشد.

امام صادق(ع) نیز در این باره می فرماید: علم، همزاد عمل است. هر که خوب بداند، عمل می کند و هر که به درستی عمل می کند علم خواهد داشت. علم فریاد به عمل کند و اگر پذیرا شود بماند و اگر نه، کوچ کند و برود(کلینی، ۱۳۶۵، ج۱، ح۷۲)؛ بنابراین عمل از علم زاده می شود و علم در اثر عمل، رشد و افزایش می یابد.

همنشینی و معاشرت با صالحان و علماء

در سن نوجوانی و جوانی گرایش به دوستان و همسالان در فرزندان بیشتر نمایان می شود و به طور طبیعی وقت بیشتری را با دوستان سپری می کنند. بی تردید دوستان و همنشینان تأثیر انکارناپذیری بر رفتار انسان دارند. چه بسا یک دوست شایسته، دیگری را از ژرفنای ذلّت و پستی به قلّه رفیع عزّت و سربلندی می رساند و یا از اوج عزّت و سربلندی به قعر درّه پستی و ذلّت، می افکند.

امام سجاد (ع) در این خصوص می فرمایند: «مُجالَسَهُ الصَّالِحینَ داعِیهٌ إلی الصَّلاحِ، وَ أَدَبُ الْعُلَماءِ زِیادَهٌ فِی الْعَقْلِ»(مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۴۱)؛ همنشینی با صالحان انسان را به سوی صلاح و خیر می کشاند؛ و معاشرت و هم صحبت شدن با علماء، سبب افزایش شعور و بینش می باشد.

تعقل و خرد ورزی

انسانهایی که از خرد خود به بهترین وجه ممکن بهره می برند، در برابر آسیبهای اجتماعی که افراد جامعه را تهدید می کند، مصون خواهند ماند.

امام سجاد (ع) می فرمایند: «مَنْ لَمْ یکُنْ عَقْلُهُ أَکْمَلَ مَا فِیهِ کَانَ هَلَاکُهُ مِنْ أَیسَرِمَا فِیهِ»(مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۶۸، ص۲۳۰)؛کسى که از نظر عقل به کمال نرسیده، زودتر به وادى هلاکت مى‏افتد(و در حقیقت بیشتر مشکلات و به چاه افتادن های مردم از کارها و گفتارهایی است که از روی خامی و بی عقلی است.

آسیبهای اجتماعی و راههای پیشگیری و رفع آنها از منظر امام سجاد (ع)

نتیجه گیری

– زندگی اجتماعی با ناملایمات و نزاع هایی آمیخته است که از تزاحم منافع افراد با یکدیگر ناشی می شود؛ بر اساس آموزه های‌ امام سجاد (ع) عفو و اغماض و سعه صدر تنها راه برخورداری از آرامش و آسایش در روابط اجتماعی و خانوادگی می باشد؛ گذشت و چشم پوشی از خطاها و اشتباهات دیگران نیز مورد سفارش آن حضرت است. چشم پوشی از رفتار فرد خاطی به جای انتقام، ‌تحولی ارزشی در اندیشه وی به وجود می آورد و شخص را متوجه یک نظام ارزشی والا می کند؛ ‌به این ترتیب او را آماده می کند تا از بدی و بداندیشی روی گرداند و به نیکی و نیک اندیشی و نیکوکاری رو کند.

– یکی از آموزه های امام سجاد (ع) دعا بود. از منظر امام (ع) دعا پیوندی معنوی میان انسان و پروردگار بوده و اثر سازندگی مهمی در روح انسان داشته و صحیفه سجادیه تمام واقعیات زندگی را برای ساختن یک جامعه صد درصد سالم بصورت دعا بیان کرده است.

– امام سجاد (ع) در سیره و آموزه های خود آنچه را که به سعادت و هدایت انسان ـ فرد و جامعه ـ مربوط می شود، بیان نموده اند. بهره گیری از این راهکارها جامعه ای سالم را به دنبال می آورد. جامعه سالم، نیز زمینه ساز جاری شدن احکام الهی می شود که در نتیجه آن کمال و سعادت همه افراد است.

– اذعان داریم که هم آسیبها بسیار متنوع تر و جدیتر از آن چیزی است که در این مقاله آمده است، و هم راهکارهای ارائه شده  می تواند دقیقتر و کاربردی تر از آنچه باشد که به دست آمده است. با این حال توجه به همین میزان نیز می تواند ما را در مسیر هدایت و تعالی قرار دهد.

پیشنهادات

– وزارت علوم و تحقیقات موضوعات دینی بویژه موضوعاتی که با بهره گیری از سیره و آموزه های معصومین و امام سجاد (ع) در تعالی جامعه مؤثر خواهد بود را در اولویت تهیه پایان نامه ها و تحقیقات قرار دهد. و نهادها و سازمانهای فرهنگی نیز با حمایت از این پایان نامه ها در جهت به کار گیری آن در جامعه تلاش نمایند.

– از آنجا که تأثیر فرهنگ بر شخصیت، کنشهای متقابل میان افراد انکار ناپذیر می باشد، بر مسئولین فرهنگی و آموزشی کشوراست تا شیوه های همدلی، همفکری و همگامی را از همان اوان کودکی و نوجوانی به فرزندان این کشور بیاموزند و به جای انباشتن ذهن آنان با مسایلی که اصلا ً در زندگی آینده شان به کار نرود، نحوه مقابله با آسیبهای اجتماعی را که در این مقاله با بهره گیری از سیره و آموزه های امام سجاد (ع) به آن دست یافتیم را به دانش آموزان آموزش دهند.

– تهیه و نمایش فیلمهای آموزشی درباره آسیبهای اجتماعی به همراه راهکارهایی که در این تحقیق به آنها اشاره شد، گامی مؤثر در کاهش ناهنجاریها و توجه به ارزشهای اصیل جامعه اسلامی خواهد بود.

منابع

1. قرآن کریم
2. آقا جانی، محمد صادق، ۱۳۹۰، خانواده، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی: شرکت چاپ و نشر بین الملل .
3. اربلی، علی بن موسی، ۱۳۸۱ق، کشف الغمه فی معرفه الائمه، تبریز، مکتبه بنی هاشمی.
4. اصفهانی، ابونعیم، ۱۴۰۷ ه.ق، حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء ، چ پنجم، بیروت، دارالکتاب العربی.
5. امین، سیدمحسن، ۱۴۰۶ق، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
6. باقرى، خسرو، ۱۳۷۶، نگاهى دوباره به تربیت اسلامى، تهران، مدرسه.
7. ب‍رق‍ی‌، اح‍م‍دب‍ن‌ م‍ح‍م‍د، ۱۳۷۰ه.ق، ال‍م‍ح‍اس‍ن‌، تهران، دار الکتب الاسلامیه.
8. بزرگی، محمد رضا، ۱۳۸۷، آسیب شناسی اجتماعی انحرافات اجتماعی از منظر اسلام، مجله کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره ۷، صص۱۰۱-۱۰۸٫
9. پاینده، ابوالقاسم، ۱۳۷۷، نهج الفصاحه، تهران، انتشارات جاویدان .
10. تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، ۱۳۶۶، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
11. تمیمى آمدى، عبدالواحد، ۱۴۰۷ق، غررالحکم و دررالکلم، بیروت،مؤسسه الاعلمى للمطبوعات.
12. حر عاملی، محمد بن الحسین، ۱۴۰۹، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، قم، آل‌البیت(ع).
13. حرانی، حسن بن علی بن الحسن بن شعبه، ۱۴۰۴ه.ق، تحف العقول، چ دوم، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه.
14. حرعاملی، محمد بن حسن، ۱۴۰۹، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، قم، آل‌البیت(ع).
15. حکمت، سعید، ۱۳۷۰، روان پزشکی کیفری، تهران، انتشارات گوتنبرگ.
16. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، ۱۴۱۲ق، المفردات فی غریب القرآن، چ اول، بیروت، دارالعلم.
17. سالارى فر، محمدرضا، ۱۳۸۵، درآمدى بر نظام خانواده در اسلام، چ دوم، قم، هاجر.
18. ستوده، هدایت الله، ۱۳۷۲، مقدمه ای بر آسیب شناسی اجتماعی، تهران، انتشارات آوای نور.
19. سیف الهی، سیف الله، ۱۳۷۳، مبانی جامعه شناسی، تهران، نشر مرند.
20. شریف قرشی، باقر، ۱۳۷۲، تحلیلی از زندگانی امام سجاد(ع)، ترجمه: محمدرضا عطایی، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا.
21. شعرانی، ابی‏المواهب عبدالوهاب بن احمدبن علی‏بن احمد الشافعی، ۱۴۱۹ق.= ۱۹۹۸م.= ۱۳۷۷ش، لواقع الانوار القدسیه فی بیان العهود المحمدیه‏، بیروت، دارالکتب العلمیه‏.
22. شیخاوندی، داوود، ۱۳۵۰، جامعه شناسی انحرافات و آسیب شناسی اجتماعی، تهران، نشر و پخش کتاب.
23. صدوق، محمدبن على، ۱۳۶۲ق، الخصال، قم، جامعه مدرسین.
24. طباطبایی بروجردی، حسین، ۱۳۶۶، جامع احادیث الشیعه، قم، مدنیه العلم.
25. طب‍رسی‌، ح‍س‍ن‌ب‍ن‌ ف‍ض‍ل‌، ۱۴۱۷ق‌، اع‍لام‌ ال‍وری‌ ب‍الاع‍لام‌ ال‍ه‍دی‌، ق‍م، م‍وس‍س‍ه‌ آل‌ال‍ب‍ی‍ت‌(ع‌) لاح‍ی‍ا آل‍ت‍راث ‌.
26. طبرسى، فضل بن حسن، ۱۳۸۵ق، مشکاه الأنوار فى غررالأخبار، نجف، حیدریه.
27. طبرسی، ابن منصور احمد بن علی بن ابی طالب، ۱۴۰۳ه.ق، الاحتجاج، چاپ دوم، بیروت، لبنان، منشورات، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
28. عبداللهی، محمد، ۱۳۷۸، موانع قانون گرایی در ایران، تهران، نشریه فرهنگ عمومی.
29. علامه حلی، حسن بن یوسف، ۱۴۰۹ق، الألفین الفارق بین الصدق و المین، قم، دار الهجره.
30. غبارى‌بناب، باقر، ۱۳۷۹، رفتار بخشایش‌گرانه در نهج‌البلاغه، تهران، تربیت اسلامى.
31. فلسفی، محمد تقی، ۱۳۴۴، گفتار فلسفی ، جوان از نظر عقل و احساسات، تهران، نشر معارف اسلامی.
32. فیومى، احمد بن محمد، بیتا، مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، بیروت، المکتبه العلمیه.
33. کاشانی، حامد رحمت،۱۳۹۱، تهران، انتشارات پیام عدالت.
34. کلینی، محمد بن یعقوب، ۱۳۶۵، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
35. کلینی، محمدبن یعقوب، ۱۳۸۸ه.ق ، اصول کافی، تهران، نشر مطبعه الاسلامیه.
36. مجلسی، محمدباقر، ۱۴۰۳ه.ق، بحار الانوار، چ دوم، بیروت، موسسه الوفا.
37. المزی،جمال الدین ابوالحجاج یوسف، ۱۴۱۳ق، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، تحقیق: دکتر بشارعودا معروف، چ اول، بیروت، مؤسسه الرساله.
38. مساواتی، آذر مجید، ۱۳۷۴، آسیب‏شناسی اجتماعی ایران(جامعه‏شناسی انحرافات)، تبریز، انتشارات نوبل.
39. مساواتی، آذر، ۱۳۷۲، مبانی جامعه شناسی، تبریز، انتشارات احرار.
40. مطهری، مرتضی، ۱۳۷۸ش، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا.
41. مفید، محمدبن محمد النعمان، ۱۳۴۶، الارشاد، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه.
42. مقدس جعفری، محمد حسن، ۱۳۷۶، آسیب شناسی اجتماعی با تکیه بر عوامل خانوادگی، فصلنامه علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، شماره ۲۵و۲۶٫
43. مقدس نیا، سید محمد، محمدی، محمد مهدی ، ۱۳۷۷، آداب معاشرت، تهران، مرکز تحقیقات اسلامی سپاه.
44. مکارم شیرازی، ناصر، ۱۳۷۳، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه.
45. مکارم شیرازی، ناصر، ۱۳۷۹، تفسیر نمونه، چ نوزدهم، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
46. مهدی‏پور، محمود، ۱۳۸۲، چهل حدیث: گوهرهای سجّادی ع، قم، نشر معروف.
47. نجفی ابرندآبادی، علی حسین، ۱۳۷۰، بزهکاری و شرایط اقتصادی، مجله تحقیقات حقوقی، ش ۹٫
48. نورى، میرزاحسین، ۱۳۶۷، مستدرک الوسائل، تهران، حکمت.
49. هیثمی، ابن‌حجر،۱۴۰۵ق، الصواعق المحرقه، بیروت، دارالکتب العلمیه.
50. Worthington, Jr. (Ed.), 1998, Dimensions of forgiveness: Psychologial research and theological perspectives (pp. 9-28).

انتهای پیام/