دین اندیشان متجدد؛روشنفکری دینی از شریعتی تا ملکیان

 به گزارش «خبرنگار پایگاه تحلیلی طلیعه» زهرا شمیرانی؛ واژه ی دین اندیشان طیف وسیعی از اهل علم و فرهنگ را در بر می گیرد.یعنی همه ی آنها که دغدغه ی اصلی شان دین در دنیای معاصر است یک سر این طیف در ایران معاصر بنیاد گرایی و یک سر طیف لیبرالیسم است و نامداران این عرصه در روزگار ما از علامه طباطبایی و مطهری و مصباح یزدی را شامل می شود تا سید حسین نصر و مهدی بازرگان و شریعتی و سروش را،از طرفی خود این گروه ناهمسان را می شود به نحو دیگری دسته بندی کرد.یعنی یک دسته گروه تجدد گرا هستند مانند سروش و شبستری و شریعتی و ملکیان و یک دسته سنت گرا هستند مثل سید حسین نصر و آیت الله مصباح یزدی.

گرچه همه ی کسانی که نامشان در بالا ذکر شده آرای منطبقی بریکدیگر ندارندو چه بسا مثلاً میان آیت الله مصباح یزدی و دکتر نصر تفاوت های زیادی وجود دارد اما برای تبار شناسی این جریان از تقسیم های الکن این چنینی ناگزیریم. کتاب «دین اندیشان متجدد؛روشنفکری دینی از شریفیان تا ملکیان» همچنانکه از نامش بر می آید پژوهشی منصفانه است درباره جریان روشنفکری دینی و چند چهره برجسته آن.نویسنده در این کتاب خاص،
درچهارفصل جداگانه،به ترتیب گزارش به وبررسی و ارزیابی اندیشه های علی شریعتی،عبداکریم سروش،محمد مجتهد شبستری،و مصطفی ملکیان در مقام شخصیت سیر تاریخی و روشنفکری دینی پرداخته و در خاتمه بر اساس بررسی های مذکور،تحلیلی درباره این جریان به دست داده است.

آنچه این کتاب را برای «طلیعه»حائز اهمیت کرده است از یک سو ارزیابی و بررسی منصفانه و علمی و به دور از هیجانات سیاسی نویسنده باسواد کتاب است و از سوی دیگر اینکه شاید بتوان گفت این کتاب در زمره ی معدود آثاری است که به نقد جدی،عمیق و جهتمند جریان روشنفکری دینی در ایران پرداخته است.مسئله در خور توجه دیگر نام انتشارات کویر بر تارک کتاب است.کویر از زمره ناشرین تخصصی آثار جریان سکولار اندیشه ای است که با انتخاب این کتاب همچنان هم که در پیشگفتار هم تأکید کرده درد تیغ تیز جراحی نقادانه محمد منصور هاشمی را به امید بهبود وضع بیماری روشنفکری دینی پذیرفته است و به کارگیری این روش و منش بر همگان لازم الاجراست چرا که جریان اندیشه جز به مدد نقدهای عالمانه زنده و پویا نخواهد ماند.

هاشمی در فصل دومین این کتاب به بررسی و نقد پروژه ی فکری علی شریعتی (دین،ایدئولوژی و انقلاب )پرداخته و در فصل دوم به نقد و ارزیابی پروژه ی فکری عبدالکریم حاج فرج دباغ ملقب به سروش (دین،معرفت،دموکراسی )پرداخته است.در فصل سوم پژوهش خویش پروژه ی فکری محمد مجتهد شبستری (دین،ایمان،آزادی )را ارزابی کرده و دست آخر اهتمام ویژه خود را مصروف فصل چهارم و به زعم نویسنده مهم ترین و نماینده این جریان،مصطی ملکیان و پروژه (دین،معنویت،عقلانیت)کرده است.به جهت بضاعت محدود این نوشتار ما صرفاً به گزارش کوتاهی از فصل چهارم و جمع بندی اثر محمد منصور هاشمی بسنده کرده و مخاطبان طلیعه را به مطالعه ی این اثر نقادانه و زیرکانه دعوت می کنیم.

نویسنده در «دین اندیشان متجدد» علاوه بر توضیح اجمالی پروژه های فکری این جریان و بسط ارزیابی این پروژه ها در چند صفحه آغازین هر فصل به معرفی این نمایندگان جریان روشنفکری و بسط تفصیلی ارزیابی این پروژه است پرداخته ها وبخش های مهم و اثر گذار کارهای فکری و زندگینامه ای ایشان را به خواننده می شناساند.

ملکیان در اواخر دهه هفتاد به عنوان ستاره جدید جریان روشنفکری دین مطرح شد و تا حد زیاد سلطان دار حرکت این جریان گشت.او از دل نظام حوزوی و تربیت دینی برخاسته و اولین شهرتش به تدریس و نه صرفاً تحصیل در حوزه بود و از آنجا به دانشگاه راه یافت.وی سالها در کنار ایت الله مصباح یزدی و در مؤسسه او به تربیت طلاب وآشنا ساختن طلاب با علوم جدید و مدرن غربی در کنار معارف سنتی پرداخته است .لذا شهرت او هرگز به دلیل مکتوباتش نبوده و نیست و ملکیان از این جهت نیز کاملاً در ملک هم مسلکان خود در جریان روشنفکری به سر می برد و تولیدات شفاهی اش یادآور پیروی او از سنت خطابه ی روحانیت سنتی است و این مسئله به یکی از پاشنه آشیل های این جریان بدل گشته است.مهم ترین شکل پروژه ی دین،معنویت و عقلانیت،نتیجه این پروژه مفروض انگاشته شده که معنویت امری است مغایر با عقلانیت،نتیجه این پروژه به طور خلاصه همان تقلیل دین به معنویات است.هاشمی در انتقام از عدم انسجام و استدلال در نظریه ملکیان می گوید: «اما اگر معنویت همان دین عقلانیت یافته است و هیچ منافاتی با رویکرد استدلالی ندارد،چرا باید تصور کرد عقلانیت و معنویت تعارضی با یکدیگر دارند که نیاز به آشتی دادن آنها باشد؟ آیا این نشانه ی عدم انسجام در تفکر ملکیان نیست؟ . . . »

از نظرگاه نویسنده «دین اندیشان متجدد» ، نواندیشی دینی و تأملات جدید در الهیات هیچ گاه تمام نخواهد شد.اما با ملکیان یک مرحله از این نوع تأملات یعنی جریان روشنفکری دینی که با شریعتی آغاز شده بود و با سروش اوج یافته بود.و با شبستری عمق پیدا کرده بود و با خود ملکیان به دیدار پرسش های جدید می رفت به پایان می رسد.در واقع آنچه شریعتی رشته بود (از قبیل دین ایدئولوژیک،جامعه شناسی اسلامی و حکومت دینی و ) . . .سروش پنبه کرد و بنیان ساختمانی که سروش و مجتهد شبستری بنا می نهند با ملکیان سست شد.بدین ترتیب جریان روشنفکری دینی که با سودای وارد کردن بیشتر دین در دنیای مردم آغاز شده بود،خود اندک اندک دین را از دنیا جدا کرد و از دین دنیوی به دین معنوی رسید.

در جمع بندی کتاب مضموناً چنین نتیجه گیری می شود که روشنفکران دینی به زعم استفاده و اشاره ای که معمولاً به نهضت اصلاح دین اروپا داشته اند، اما وضعی معکوس از آنها دارند.مصلحان دین در اروپا گرچه کلیسا را فاسد می دانسته اند و به سیستم آن انتقاد داشتند اما هرگز مدافع تجدد نبودند بلکه دشمن تجدد نیز بوده اند.اما کار دین اندیشان دیگر گونه است.دین اندیشان متجدد تلاش می کنند در پروژه ای آگاهانه اندیشه های دینی جامعه ای پیرامون تجدد را به اندیشه های دنیای جدید پیوند زنند اما از پس چنین کاری نیز برنیامده اند و در عمل دین را به تبع تجدد مصادره کرده اند.لذا به این دلیل است که پروژه ی جریان روشنفکری دینی را باید شکست خورده دانست.زیرا به ضد خویش تبدیل شده است و این پایان راه این جریان خواهد بود.

«کتاب دین اندیشان متجدد» به قلم محمد منصور هاشمی توسط انتشارات کویر در ۳۶۸ صفحه به سال ۱۳۸۵ روانه بازار کتاب گردیده است.