تبیین کارکرد تربیت دینی در دوره پست‌مدرن با تاکید بر نقش مسجد

«پایگاه خبری_تحلیلی طلیعه»مجتبی همتی فر؛هدف از پژوهش حاضر «تبیین کارکرد تربیت دینی در دوره پست‌مدرنیسم با تاکید بر نقش مسجد» است. این پژوهش از نوع نظری بوده و به صورت مطالعه کتابخانه‌ای و تحلیل اسنادی صورت گرفته است.

تعلیم و تربیت دینی یکی از دغدغه‌های اصلی نظام آموزش و پرورش کشور است. با توجه به بررسی‌های صورت گرفته، علیرغم این دغدغه و تلاش‌های صورت گرفته، نتایج حاصله چندان رضایت بخش نیست و برخی از صاحبنظران به «عدم تناسب تربیت دینی با تربیت رسمی» به عنوان یکی از علل این عدم موفقیت اشاره نموده‌اند. در این بین لزوم افزایش سهم تربیت غیر رسمی در تربیت دینی و سپردن نقش تکمیلی به نهادهایی چون مسجد به عنوان یکی از راه حل‌های ممکن مطرح می‌گردد. اما ایده فوق در دوران جدید و شرایط پست مدرن، با چالش‌هایی روبروست و همچنین فرصت‌هایی نیز پیش‌رو دارد. در پژوهش حاضر تلاش شده است تا با تبیین کارکرد تربیت دینی در دوره پست مدرن، نقش مسجد در این راستا مشخص گردد.

در پاسخ به سوالات اول و سوم پژوهش مبنی بر بررسی «کارکردهای مسجد در دوره پیشا مدرن» و «جایگاه تربیت دینی در مسجد در دوره پیشا مدرن»، نتایج پژوهش حاضر حاکی از آن است که در دوره پیشا مدرن، مسجد علاوه بر کارکردهای ذاتی خود یعنی عبادت و تعلیم و تربیت، دارای کارکردهای دیگری چون سیاسی، اجتماعی، نظامی، حقوقی و قضایی نیز بوده است. در این دوره تعلیم و تربیت دینی در مسجد و یا نهادهای وابسته به آن چون مدارس، دارالعلم‌ها، مکتب‌خانه‌ها و مجالس و حلقه‌های علمی پیگیری می‌شد.

در پاسخ به سوالات دوم و چهارم پژوهش مبنی بر بررسی «کارکردهای مسجد در دوره مدرن» و «جایگاه تربیت دینی در مسجد در دوره مدرن»، نتایج پژوهش حاضر حاکی از آن است که در دوره مدرن، با توجه به گستردگی جوامع مسلمان، مشخص نمودن کارکردهای مسجد، به سهولت ممکن نیست، زیرا در برخی جوامع مسلمان بنا به تاثیر پذیری شدید از مدرنیته، کارکرد مسجد به صورت حداقلی درآمده و تقریبا به کارکرد عبادی منحصر گردیده و در برخی از جوامع اسلامی همچون ایران پس از انقلاب اسلامی، مسجد کارکردهای حداکثری خود را بازیافته است.

در این دوره، با ظهور مدارس جدید، مسجد نقش محوری خود را در تعلیم و تربیت دینی از دست داد و تعلیم و تربیت دینی با تقلیل به آموزش بخشی از معارف دینی در مدارس و از طریق سرفصل‌ها و دروس مشخص پیگیری شد و بیشتر جنبه دانشی تربیت دینی مدنظر قرار گرفته است.

در پاسخ به سوال پنجم پژوهش مبنی بر بررسی «کارکردهای مسجد در دوره پست مدرن»، نتایج پژوهش حاضر حاکی از آن است که در دوره پست مدرن، تعیین کارکرد مسجد با دشواری همراه است. این دشواری از یک سو به جایگاه دین در دوره پست مدرن مربوط می‌گردد و از سوی دیگر به این امر که جوامع مسلمان به چه نحوی تحت تاثیر مدرنیسم و پست مدرنیسم قرار بگیرند. با این حال، خروج مسجد از مرکزیت شهرهای اسلامی منجر به کاهش کارکردهای اجتماعی و سیاسی مسجد شده و کارکرد تربیتی آن به نحو حداقلی و در کنار کارکرد عبادی ادامه یافت.

در پاسخ به سوال ششم پژوهش مبنی بر بررسی «ویژگی‌ها و اقتضائات تربیت دینی در مسجد در دوره پست مدرن» نتایج پژوهش حاضر حاکی از آن است که ویژگی‌ها و اقتضائات تربیت دینی در دوره پست مدرن بستگی زیادی به جامعه مدنظر دارد. در جوامع متکثر با خرده فرهنگ‌های مختلف و تنوع گرایش‌های دینی، از آنجا که دین بیشتر جنبه شخصی دارد، تربیت دینی با سایر تربیت‌ها، نسبت عرضی داشته و آن را تا حدی می‌توان معادل تربیت معنوی دانست. اما در جامعه‌ای چون جامعه ایران که به لحاظ دینی دارای یکنواختی نسبی است، ادعای فوق چندان مقرون به صحت به نظر نمی‌رسد.

در چنین جامعه‌ی یکدستی، تربیت دینی معنایی چون تربیت اسلامی، تربیت یهودی و تربیت مسیحی می‌یابد و از آنجا که دین رسمی اسلام است، نظام رسمی نیز باید بر تربیت اسلامی مبتنی باشد و از همه ظرفیت‌های ممکن از جمله تربیت غیر رسمی استفاده نماید. لذا با توجه به مولفه‌های و عناصر اصلی مسجد، «تقسیم نقش بین مسجد و مدرسه در تربیت دینی» و «تربیت حضوری در مسجد» به عنوان مولفه‌های تربیت دینی در مسجد مطرح می‌گردند.

جدول ۱-مولفه‌ها و آسیب‌های تربیت دینی در مدرسه (نظام آموزش و پرورش رسمی کشور)
اجباری بودن تربیت دینی در نظام رسمی آموزش و پرورش
تفاوت ماهوی درس دینی با سایر دروس مدرسه‌ای
دانش‌مداری به جای اعطای بینش و بصیرت دینی و بی توجهی به عواطف
مدرک گرایی
ظاهرگرایی در مناسک دینی
تاکید بر روش‌های تربیتی مستقیم به جای روش‌های غیرمستقیم
کمبود معلم متخصص در امور دینی
جداسازی دین از زندگی
ضعف ارتباط نظام آموزش و پرورش رسمی با کانون‌های دینی

جدول ۲-مولفه‌ها و عناصر اصلی مسجد
مکان محور بودن مسجد
قداست و معنویت مسجد
توأمان بودن جمعیت و فردیت
توأم بودن «ارتباط انسان با خدا» و «ارتباط انسان با انسان»
داوطلبانه بودن تربیت در مسجد

از بررسی توأمان مولفه‌ها و آسیب‌های تربیت دینی در مدرسه از یک سو و مولفه‌ها و عناصر اصلی مسجد از سوی دیگر به مجموعه‌ای از توصیه‌های رسیده که بر اساس آن می‌توان به تسهیم نقش میان مسجد و مدرسه پرداخت.

جدول ۳-مولفه‌های تربیت دینی مسجد در نسبت بین مسجد و مدرسه

تقسیم نقش بین مسجد و مدرسه در تربیت دینی

تربیت حضوری در مسجد
در پاسخ به سوال هفتم و هشتم پژوهش مبنی بر بررسی «چالش‌های تربیت دینی در مسجد در دوره پست مدرن» و «فرصت‌های تربیت دینی در مسجد در دوره پست مدرن»، نتایج پژوهش حاضر حاکی از آن است که با مطرح شدن تربیت دینی در مسجد در شرایط پست مدرن، چالش‌هایی فراروی قرار می‌گیرند از جمله: «نادیده گرفته شدن بخش‌هایی از دانش دینی در مدرسه و لزوم توجه به آنها در مسجد، تربیت مجازی در تقابل با تربیت حضوری در مسجد». از سوی دیگر «حمایت از تربیت دینی در مسجد بواسطه ویژگی تکثرگرایی دوره پست مدرن» یکی از فرصت‌های مهم پیش رو است.

پایان‌نامه مذکور برای اخذ مدرک کارشناسی ارشد فلسفه تعلیم و تربیت (با گرایش تعلیم و تربیت اسلامی) به نویسندگی مجتبی همتی فر، راهنمایی دکتر محسن فرمهینی فراهانی و مشاوره دکتر اکبر رهنما در سال ۱۳۹۰، در دانشگاه شاهد دفاع شده است.

مجتبی همتی فر، هم اکنون دانشجوی دکتری فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه فردوسی مشهد است و از وی مقالاتی نیز منتشر شده است که مهمترین آن‌ها عبارتند از: «گره خوردگی هویت فلسفه تعلیم و تربیت و ‏روش پژوهش در آن»‏ (ارائه شده در سومین همایش انجمن فلسفه تعلیم و تربیت ایران، ۱۳۹۱)، «ارائه الگوی ارزیابی سازواری نظریه ترکیبی در ‏فلسفه تعلیم و تربیت؛ بررسی موردی سازواری فلسفه تربیت ‏جمهوری اسلامی ایران در سند ملی تحول بنیادین آموزش و ‏پرورش»‏ (مقاله برتر دانشجویی چهارمین همایش انجمن فلسفه تعلیم و تربیت ایران، ۱۳۹۲؛ چاپ شده در فصلنامه علمی – پژوهشی مبانی تعلیم و تربیت)، «تعلیم و تربیت مبتنی بر فطرت (تربیت فطرت‌گرا) ‏با تاکید بر دیدگاه آیت الله شاه‌آبادی» (در دست چاپ در فصلنامه علمی – پژوهشی مطالعات اسلامی- فلسفه و کلام)‏، «سرشت و طبیعت انسان از منظر ژان ژاک روسو و ‏تطبیق آن با فطرت در دیدگاه آیت‌الله محمدعلی شاه آبادی»‏ (ارائه شده در پنجمین همایش انجمن فلسفه تعلیم و تربیت ایران).

همزمان وی در اندیشکده تعلیم و تربیت دالّ نیز فعالیت می‌نماید، که برخی از پژوهش‌هایی که در آن‌ها مشارکت داشته عبارتند از: «بررسی روش‌‌های شناسایی استعداد‌های برتر و ‏ارائه الگوی عملی»‏ (به سفارش بنیاد ملی نخبگان) و «آسیب شناسی کنکور و مطالعه تطبیقی در ‏کشورهای منتخب»‏ (به سفارش ستاد راهبری نقشه جامع علمی کشور). علاوه بر این وی در تجربه‌نگاری تشکل‌های تربیت محور نیز فعالیت‌هایی داشته است.
دکتر محسن فرمهینی فراهانی، دانش‌آموخته‌ی فلسفه تعلیم و تربیت، با مرتبه دانشیاری در دانشگاه شاهد تهران فعالیت می‌کند. از وی در حوزه‌های مختلف علوم تربیتی آثاری منتشر شده است، از جمله: «تربیت شهروندی»، «فرهنگ توصیفی علوم تربیتی: انگلیسی به فارسی، فارسی به انگلیسی»، «تربیت در نهج البلاغه» و «هنر و تعلیم و تربیت»