برای آشنایی با جریان های فکری معاصر در ایران چه بخوانیم؟

«پایگاه خبری- تحلیلی طلیعه»مینا نادری؛ برای علاقه مندان به مباحث تولید علم در ایران پوشیده نیست که تقریباً از یک دهه گذشته تا کنون با پدیده­ای به نام “جریان شناسی فکری در حوزه علوم انسانی” مواجه شده ایم که در کار بررسی آنچه “جریان­های فکری” خوانده می­شود برآمده­اند. علت این امر یعنی پیدایش جریان شناسی فکری در علوم انسانی را شاید بتوان در اوج گرفتن مباحث علم دینی جستجو کرد. با قوت گرفتن این طرح بحث، آنچه جریان­های فکری یعنی تفکیکیان، فردیدی­ها، روشنفکران سکولار و دینی، اصحاب فرهنگستان، نوصدرایی­ها و… خوانده می­شوند، مواضع مختلفی گرفتند. این مواضع مختلف که برآمده از منابع فکری مختلف آن­ها است، افق­های متفاوتی را پیش­رو می­گذارد. در این بین برخی به این صرافت افتادند تا هر یک از این باورداشت­های فکری و معرفتی را در بستر تاریخیشان تحلیل کرده و به نقاط ضعف و قوتشان و اینکه چه می شود که بعضی چنین فکر می­کنند و چنین نسخه­ای می­دهند بپردازند. این شد که” جریان­شناسی فکری در حوزه علوم انسانی” سر برآورد.

برخی منتقدان جریان شناسی که خود آثاری هم در همین حوزه دارند می­گویند جریان شناسی یک روش معمول و مرسوم علمی نیست و شاید بتوان گفت پدیده­ای کاملاً ایرانی است که شاید جای دفاع خاصی هم نداشته باشد از سوی دیگر اصلاً سخت و دشوار است که بتوان از عنوانی خارجی به عنوان جریان در این حوزه نام برد[i] اما به هر ترتیب این نامگذاری­ها انجام شده و محملی برای بررسی برخی مکاتب یا دقیق­تر بگوییم افقهای فکری و معرفتی در ایران شده است. در دیگر سو منتقدان دیگری قرار دارند که جریان شناسی را الگو برداری شده از جامعه شناسی معرفت می­بینند و تمام نقدهایی را که به جامعه شناسی معرفت وارد است بر جریان شناسی هم وارد می­دانند. در مقابل این دو دسته، دسته سومی هم هستند که اتفاقاً بر ضرورت جریان شناسی تأکید دارند و آن امری لازم در دریافت و فهم یک جریان فکری یا فهم تاریخ اندیشه و تحولات آن می­دانند.

همین­ها بود که پدیده جدید­تری را به وجود آورد به نام “جریان شناسی جریان شناسی­ها” که رسالت تحلیل عمل جریان شناسی­هایی که تا کنون بر روی مکاتب فکری انجام شده بودند را بر عهده گرفت تا با این ابزار آن­ها را نقد کند. به هر ترتیب در این گزارش ما سعی خواهیم کرد سیاهه­ای از آثار مکتوب، چند رسانه­ای و آثار منتشر شده در فضای مجازی که از سطح قابل قبولی برای ارجاع علمی برخوردارند ارائه نماییم تا علاقه­مندان و دانشجویانی که مایلند از طریق جریان­شناسی­ها افق­های فکری موثر بر جریان اندیشه و علوم انسانی در ایران معاصر را بخوانند نمایه­ای هر چندکوچک در دست داشته باشند.

پیش از پرداختن به این آثار ذکر این نکات بسیار لازم می­نماید:

• آثار این حوزه به علت نوپایی جریان شناسی فکری و انتقاداتی که بر عمل جریان شناسی وارد شد، بسیار کم هستند.
• وقتی گفته می­شود جریان شناسی لزوماً با یک طرح و چارچوب یا روش انجام کار مشخصی مواجه نیستیم. برخی­ها تنها شامل معرفی تاریخچه­ای هستند، برخی­ها تحلیل­هایی شبیه جامعه شناسی معرفت دارند و برخی ممکن است نقد نقاط ضعف و قدرت معرفتی آن مکتب را هم در بر بگیرند.
• این سیاهه شامل معرفی آثار مختلف از جانب جریان ها یا چهره­ها نیست بلکه معرفی جریان شناسی های انجام شده بر این جریان ها است.
• آثاری انتخاب شدند که اعتبار مناسبی داشته باشند. قابل استناد باشند و بتوانند مرجع قابل قبولی را تشکیل دهند. هر چند که مورد نقد باشند اما تولید کننده آن­ها وزن و اعتبار علمی داشته باشد.
• بدون گزینش جانبدارانه از یک جریان انتخاب شده اند گرچه شاید برخی تولید کنندگان سهم بیشتری در این لیست داشته باشند، این نشان از فعالیت خود آن­ها در این زمینه است و نه گزینش ارزشی ما.
• نکته حائز اهمیت دیگر در این آثار این است که همه آنها با یک محور و ملاک اقدام به دسته­بندی جریان­ها نکرده اند لذا بر اساس مقسم­هایشان تقسیمات متفاوتی ارائه داده­اند.
• نکته آخر اینکه؛ این جریان شناسی ها با عناوین مختلفی تولید شده­اند: جریان شناسی افق های فکری، جریان شناسی علم دینی، جریان شناسی فکری، جریان شناسی علوم انسانی و… . این کلید واژه­ها برای دانشجویانی که مایل به مطالعه و جستجوی بیشتر هستند اهمیت دارد.

الف) کتب جریان شناسی فکری

جریان هاى فکرى ایران معاصر؛ دکتر عبدالحسین خسروپناه. قم، انتشارات وثوق:۱۳۸۴ .

گرچه این کتاب با رویکرد و موضوع خاص علوم انسانی نوشته نشده است اما توضیحات خوبی در خصوص مکاتب سنت­گرایی، روشنفکری، تفکیک و فرهنگستان ارائه می­نماید که برای آشنایی با این جریان ها از حیث منابع فکری، و تاریخ تطورشان حائز اهمیت است.

ب) آثار چند رسانه­ای و فضای مجازی

روایت افق­های فکری ایران معاصر در راستای « فهم وضعیت فکری ایران معاصر»، مؤسسه‌ی روزگار نو تلاش کرده است زمیـنه‌ای فراهم کند تا متفـکران معـاصر و یا نمایندگان جریـان‌های مختلف فـکری، بی‌واسطه به ارائه‌ی تفکر خود بپردازند و با پاسخ به پرسش‌ها و سؤالاتی که از مقومات نظری تا الزامات راهبردی تفکر هر جریان را شامل می‌شود، ظرفیت‌های اندیشه‌ی خود را برای مواجهه با مسائل ایران معاصر بیان کنند.این مؤسسه از تمامی جریان‌ها دعوت کرده بود که از بین آن‌ها، از جریان نوصدرایی، حجت‌الاسلام پارسانیا و حجت‌الاسلام خسروپناه؛ از فرهنگستان علوم اسلامی قم، حجت‌الاسلام پیروزمند؛ و از شاگردان دکتر فردید، دکتر محمد رجبی و دکتر سلیمان‌حشمت؛ و همچنین استاد مهدی نصیری در این جلسات حاضر شدند»[ii] و مطالب خود را ارائه دادند.تعداد جلسات:۱۵ و قیمت:۲۰٫۰۰۰تومان است که از وب سایت این موسسه به آدرس زیر قابل دستیابی است: http://roozegareno.net/#home4

جریان شناسی علم دینی، سلسله جلسات دوره آموزشی تمهید، مدرس: عطاء الله بیگدلی۱۳۹۳٫ قابل دریافت از موسسه سیما فکرhttp://simafekr.tv/0fa753idattach.htm.

گفتمان های علم دینی در ایران، سلسله جلسات آموزشی متا، مدرس: حجت الاسلام سید محمدحسین متولی امامی، قابل دریافت از موسسه آموزشی پژوهشی مطالعات تمدن اسلامی. ۱۳۹۳

مقاله جریان شناسی جبهه فکری تمدن اسلامی، حجت الاسلام علی محمدی، آبان ۱۳۹۱    http://www.isaq.ir/vdccasqi82bqe.la2.html

مقاله جریان شناسی فکری ایران معاصر (با تکیه بر نقش علوم انسانی)، حجت الاسلام علی محمدی.

درسگفتار جریان شناسی علم دینی؛ مروری بر جریان­های علم دینی پس از انقلاب، حجت الاسلام علی محمدی،دوره سطح ۳ والعصر. هم جزوه و هم صوت این درسگفتار از انتشارات سدید قابل دریافت است.

[i] خسروپناه در مصاحبه با گذار:

[ii] متن معرفی از خود موسسه است.