انتشار و ارایه کیفی کتاب ارتباط مستقیم با تحول علوم انسانی دارد

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه،‌ ارتقا سطح کمی و کیفی نشر در گستره آثار مرتبط با علوم انسانی اهمیت به سزایی در سیر تحول این علوم دارد چرا که سبب می‌شود آرا و نظریات اندیشمندان مختلف نقاط مختلف جهان از نگاهی تحلیلی بررسی و در اختیار صاحب نظران، اساتید، دانشجویان رشته‌های مختلف این عرصه قرار گیرد. به بهانه بررسی این مساله با عبدالحسین طالعی استاد دانشگاه به گفت وگو نشسته ایم که حاصل آن را می خوانید:

*وضعیت نشر کتاب‌های حوزه علوم انسانی را از دیدگاه یک پژوهشگر در سال گذشته چطور ارزیابی می کنید؟ به نظرتان آیا به لحاظ کمی با رشد مواجه بوده ایم؟

اگر میزان نشر کتاب را از نظر کمّی بخواهید، طبعاً باید از مراکزی مانند خانه کتاب جویا شوید که به طور تخصصی در این موارد کار می کنند ولی من در اینجا کلامی متفاوت دارم. اگر مراد شما از کلمۀ نشر، معنای واقعی آن باشد، ما چنین پدیده‌ای را تنها در مورد کتاب‌های معدودی داریم. وگرنه در مورد بسیاری از کتاب‌ها، آنچه واقعا وجود دارد، خروج از محبس چاپخانه به محبس کتابفروشی است، نه بیشتر. این نشر کتاب نیست. نشر، گسترده شدن کتاب، آگاه شدن خوانندۀ واقعی از آن و دستیابی او بدان است، یعنی هم اینکه توان دستیابی به کتابش را داشته باشد و هم انگیزۀ این دستیابی در او باشد و هم برای این کار، تشویق شود و ….

به عبارت دیگر بگویم که برای دانشجویان و معلمان رشته کتابداری آشناست. در پنج اصل رانگاناتان می خوانیم: «هر خواننده‌ای کتابش، هر کتابی خواننده‌اش». او این را برای کتابخانه می گوید، ولی من برای کتابفروشی به کار می‌برم. رانگا می گوید: کتابخانه‌ای نمونه و ایدآل است که این اصل در آن رعایت شود، ولی من می‌گویم: نشر نمونه نیز باید مصداق این اصل باشد.

طبعاً تعدادی معدود از کتاب‌ها، که پی در پی با شمارگان بالا چاپ می شود و به فروش می‌رسد، از آنچه گفتم، مستثنی می شوند. اما درست گفته‌اند که: «النادر کالمعدوم». هیچ قاعده را بر اساس این گونه استثناها نمی توان استوار کرد. شاید شاخص‌های کمّی را بالا ببرد، ولی تغییر واقعی در عالم نشر ایجاد نمی‌کند. مگر اینکه نشر را به معنای عرفی آن بگیریم و بدان دل خوش داریم، یعنی همین که اکنون داریم و کاریکاتوری از نشر است نه بیشتر.

*رشد هر جامعه‌ای بنا به اتفاق نظر اندیشمندان مختلف، در گرو توسعه علوم انسانی و پژوهش هایی است که در این حوزه صورت می گیرد، به نظر شما برای تقویت جایگاه کیفی از یک سو و از سوی دیگر معرفی آثار و کتب پژوهشی حوزه علوم انسانی به جامعه دانشگاهی باید چه اقداماتی صورت پذیرد؟

پرسش مهمی است. اساسا کیفیت است که ارزش فرآورده‌ها را تعیین می کند نه کمیت. خدای حکیم در گزارش یکی از غزوات، به شمار مؤمنان اشاره فرمود که کثرتشان در آن مرحلۀ خاص دردی دوا نکرد: «فلم تغن عنکم کثرتکم شیئا». دانای توس به همین مطلب اشاره کرد که گفت: سوار و پیاده نیاید به کار/ یکی مرد جنگی به از صد هزار. قصۀ ارزیابی کیفی سر دراز دارد. عواملی در آن دخیل است، از جمله: نخست بررسی علمی دقیق و نه تجارت محور به کتاب، بدون حب و بغض پیش از چاپ و نشر آن است. دوم ارتباط مفهوم رکود علمی در دانشگاه با تعداد کتاب‌هایی که یک استاد نوشته و چاپ کرده است. سوم توجه نویسندگان به مخاطبان و نیازهای راستین آنها است.

چهارم توازن میان تألیف و ترجمه. در اینجا باید بدانیم که برخی تألیف‌ها، مونتاژ ترجمه‌ها یا اقتباس‌هاست. پس مراد من تألیف واقعی است نه تألیف نما و پنجم آسیب شناسی تولید و توزیع و نشر، پیوسته باید صورت گیرد، در خطی موازی با اصل تولید و نشر.

ششم جداسازی میان کتاب‌های درسی و کمک درسی با کتاب‌های دیگر. گروه اول مشتریان خاص خود را دارند، هر چه و در هر سطح که باشند. ولی مهم گروه دوم است که تعیین کنندۀ بازار نشر هستند. عوامل دیگر نیز می توان برشمرد که برای رعایت اختصار به همین مقدار بسنده می شود.

*با توجه به رشته تخصصی‌تان و اینکه سال‌هاست با بحث کتاب و آثار متعدد در حوزه‌های مختلف مواجه هستید، تصور می کنید برای ارایه کتاب‌های فاخر در حوزه علوم انسانی باید چه اقداماتی صورت پذیرد؟

اقدامات بایسته را بارها گفته اند، ولی کمتر گوشی بدهکار بوده تا بشنود. با این همه برای یادآوری مجدد یا اتمام حجت باز هم مرور می کنیم. هر ساله کتاب سال جمهوری اسلامی در سطح ملی و بین المللی، کتاب سال حوزه و چندین مورد مشابه خرد و کلان برگزار می‌شود. در هر یک از این موارد وقت و تخصص کارشناسی و سرمایه‌ای کلان صرف ارزیابی و داوری آثار می‌شود، اما از این همه ورودی فقط یک خروجی می‌گیریم: اینکه برندۀ نفر اول و دوم و سوم و تشویقی کیست. در واقع فرآورده را منحصر به اعلام نتایج می‌دانیم. پیشنهادم این است که خلاصۀ گزارش‌های داوری برای بهینه‌شدن و بالا رفتن کیفیت کتاب‌ها منتشر شود.

دوم اینکه برنامۀ آموزشی به سوی برنامۀ کاربرد محور حرکت کند. مثالی از رشته کتابداری بزنم (که اخیرا به نام رشتۀ علم اطلاعات و دانش نشاسی تغییر نام یافته است). در این رشته هنوز هم اولویت و اعتبار با پژوهش هایی است که شکل و نمود جهانی آن جذاب باشد، ولی پژوهش های موردی، کابردی و عملی در رده‌های بعد جای دارد. مثلاً تحقیقی عملی در باب مشکلات یک روستا در این زمینه، محقق را مشهور نمی کند. چه می شود اگر به معلم کتابداری اجازه دهند که به جای مرور چندبارۀ اصول تئوریک دانشجویانش را به روستایی ببرد، مشکلات و فرصت‌ها را از نزدیک ببینند و راهکارها را، نه در سطور کتاب‌ها، بلکه در میدان عمل واقعی بجویند؟ آیا از این گونه آموزش در رشته پزشکی نتیجۀ مثبت نگرفته ایم؟ پس چرا در رشته های دیگر به این روش روی نمی آوریم؟

سه. کاستن ساعت درسی اساتید و معلمان، و سوق دادن آنها به تولید دانش جدید. البته در کنار آن باید فضایی ایجاد شود که سرقت اندیشه ها را مانع شود، با انگیزه های اخلاقی و حقوقی و قانونی، وگرنه آن تشویق ها به تنهایی راه به جایی نمی برد. نمونۀ سلسلۀ آموزش های باز دانشگاه ام.آی.تی تجربه ای خوب در این زمینه است که در سالهای اخیر دانشگاه شهید بهشتی نسخۀ فارسی آن را عرضه می کند. این خود سر فصل یک پژوهش جدی و مستقل تواند بود.

*جایگاه انتشار کتاب در حوزه علوم انسانی را چقدر در تحول این علوم موثر می دانید؟

انتشار کتاب‌های مثبت و تحول آفرین با تحول علوم، ارتباط متقابل دارند، یعنی در اینجا قصۀ مرغ و تخم مرغ تکرار می شود. اساتید و معلمان اگر آموزگار درس تحول و نوآوری باشند نه تکرارکنندۀ کتاب‌های درسی متداول، عملا تحول و خلاقیت نهادینه می شود. در این مورد چند نکته بیان می شود:

یک. معلم خوب کسی است که دانش آموز خوبی باشد. کسی که در یک مرحله خود را از ضرورت کسب دانش مستغنی بداند، نه تنها خود به جایی نمی رسد، بلکه راه تحول و ارتقا را بر دیگران می بندد. کافی است که چنین کسی کار سیاست گذاری را در فضای بسته انجام دهد. چه اتفاقی می افتد؟ قانونی بسته و دست و پا گیر تصویب می شود که به نام پژوهش است، ولی به کام رکود.

دو. تقویت مراکز علمی غیر دولتی / سمن ها. این مراکز بدن تقید به قید و بندهای مقررات و بخشنامه های خشک رسمی حرکت عملی به یک رشته و دانش می دهند. و دلسوزانه گامی فراپیش می نهند.

سه. تحول را از محیط های کوچک و گامهای کوچک اجرایی آغاز کنیم نه از نقشه های جهانی که ملزومات و مقدماتش را در اختیار نداریم و لذا در مرحلۀ ادعا باقی می ماند.

چهار. بدانیم و باور کنیم که در این وادی، کارهایی باقی می ماند که استوار، درازمدت، ریشه ای، زمان بر، غیر نمایشی، و با پشتوانۀ اندیشه و مشورت باشد. جز این هر چه باشد، شبه تحول است و راهزن توجه، که کار را بر رهروان مشتبه می کند.

پنج. سیاست گزاران و متولیان امور، میان حوزه های مختلف دانش تبعیضی قائل نشوند، بلکه همه حوزه ها را در یک جورچین (پازل) کنار هم ببینند که قرار است مکمّل هم باشند. هر وقت یک رشتۀ علمی را نسبت به یک رشتۀ دیگر، «برابر‌تر» دیدیم، آنگاه یک گوشه از این اندام متورم می‌شود و گوشۀ دیگر لاغر می‌ماند.

گفتنی ها بیش از اینهاست ولی فرصت اندک مجال بیش از این نمی دهد. امید که این گفت و گوها یک تن را به گامی عملی ولو گامی کوچک وادارد. توفیق دست اندرکاران را در راه رساندن جامعه موجود به جامعۀ موعود، بهترین سرمایه و توشۀ راه است.

انتهای پیام/