| امروز جمعه, ۱۰ فروردین , ۱۴۰۳ |
سرخط خبرها:

مقاله‌ای از سیدکاظم رجایی؛


الگوی توزیع درآمد از منظر قرآن کریم

الگوی قرآنی توزیع، به مجموعه نظام مندی از زیرساختها، اهداف، راهبردها و نهادها و ساختارهایی گفته می شود که در ساختاری منطقی، نقشه جامع و منسجمی را نسبت به توزیع درآمد و ثروت اعم از درآمد و ثروت اولیه و ثانویه، مبتنی بر قرآن کریم ارائه می کند.

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه، متن زیر بخش دوم از مقاله الگوی توزیع درآمد از منظر قرآن کریم است که توسط حجت الاسلام والمسلمین سید کاظم رجایی عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) نوشته شده است:
اهداف
پیشرفت و تعالی و قرب ربوبی

خداوند، انسان و جهان را برای رسیدن به کمال آفریده است. هدف اصلی آفرینش انسان و بعثت پیامبران، سعادت و قرب به خداوند با «تزکیه و تهذیب نفس و هدایت الهی» است. بنابراین، بر آورده شدن نیازهای مادی، در راستای دستیابی به هدف متعالی اهمیت دارد. در نتیجه، بر آورده شدن نیازهای مادی انسان باید زمینه ساز رشد و تکامل روح او، ترویج و گسترش اخلاق و معنویت در جامعه، و در مسیر تقرب به خداوند باشد.

این هدف از رهگذر هدف های مقدماتی همچون: معرفت، آزمایش، عبادت، و عدالت می گذرد. حیات آدمی بر اساس این اهداف متعالی و در سایه ارزش های اخلاقی و تهذیب نفس، معنا می یابد. (ر. ک. جمعی از نویسندگان، منشور جمهوری اسلامی ایران، ص ۴۰)
پیشرفت و تعالی، حرکتی پیوسته در چارچوب شرع، برای تحقق عمران و آبادانی با رعایت ارزش های الهی است. عمران و آبادانی ثمره فعالیت و کوشش همگانی و افزایش ظرفیت های تولیدی و خدماتی جامعه، برای استفاده بهینه و مسؤولانه از نعمت های الهی است. پیشرفتی مطلوب است که در کنار رشد مادی، تعالی معنوی و کرامت انسان را پاس دارد. (همان، ص ۸۲). قرآن کریم هدف از اخذ زکات و توزیع آن را تطهیر و تزکیه افراد یا رشد مال معرفی کرده است. (توبه، ۶۳)
 

عدالت

عدالت اقتصادی یعنی ایجاد فرصت های برابر برای یکایک افراد در بهره مندی از امکانات موجود، پرداخت سهم عوامل تولید بر اساس میزان استحقاق، تامین نیازهای اساسی همگان برای برخورداری از زندگی شرافتمندانه، و پیشگیری از دست به دست شدن ثروت میان توانگران که به فقر عمومی و شکاف عمیق طبقاتی می انجامد. (جمعی از نویسندگان، منشور جمهوری اسلامی ایران، ص ۸۲) اجرای عدالت، سبب نزول برکات و بی نیازی مردم می شود. در پی پرورش حس مسئولیت پذیری، نوع دوستی، ناسازگاری محدود می شود. بنابر فرمایش امیرالمؤمنین علی علیه السلام در عدل، گشایش است، (عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غرر الحکم، ص ۴۴۶). با عدل، برکات، چند برابر می شود (همان، ص ۴۴۶) و هیچ چیز مانند عدالت، باعث آبادانی کشورها نمی شود. (همان، ص ۳۴۰).
آن حضرت در عمل نیز نشان داده اند چگونه عدالت، باعث بی نیازی مردم می شود. ایشان خطاب به مردم کوفه فرموده اند: «هیچ کس در کوفه نیست که زندگی او سامان نیافته باشد. پایین ترین افراد، نان گندم می خورند، از مسکن مناسب برخوردارند و از آب آشامیدنی سالم استفاده می کنند». (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۱۰، ص ۳۲۷) امیر مؤمنان علت این وفور نعمت و رفاه را عدالت خود معرفی کرده اند. (سید رضی، نهج البلاغه، فیض الاسلام، ص ۲۱۵؛ عبده، ج ۱، ص ۱۵۳)

براساس آموزه های قرآن کریم تکیه بر تولید و سپس توزیع است. طبیعی است توزیع بر تولید استوار است. اگر تولیدی نباشد چه درآمدی توزیع شود. برآیند آموزه های قرآن کریم مبنی بر منع اسراف و حرمت کنز و معطل گذاردن سرمایه، حرمت ربا و ترغیب نسبت به طلب فضل خداوند این است که زمینه های کار و تلاش و کسب روزی حلال فراهم و عمران و آبادانی زمین از انسان خواسته شده است.

مطالعه تاریخ زندگی پیامبران، امامان و اولیای الهی نشان می دهد آنان در جهت تسکین آلام، و کاهش پریشانی درماندگان و تهیدستان، زندگی شخصی خود را در سطح فقیرانه قرار می دادند؛ ولی در صدد آن بودند که با فکر و تدبیر، فقر را از جامعه محو و زندگی ای شرافتمندانه را برای همه انسان ها فراهم کنند.

قرآن کریم با متذکر شدن این که خداوند نعمت ها و منابع را برای شما آفریده است، به جستجو در زمین برای طلب روزی، امر، و به تهیه «قوه» (توان و نیرو) دستور داده، خواستار آبادانی در زمین شده است.

اقدام برای تأمین نیازهای ضرور جامعه به صورت واجب کفایی بر همه لازم است؛ بنابراین، فعالیت تولیدی با این نگرش عبادت به شمار می رود. از دیدگاه قرآن کریم، اگر تمام مظاهر جهان هستی از جمله منابع تولید و تجهیز منابع برای تولید بهینه در مسیر تقرب به خداوند متعالی قرار گیرد، هویتی معنادار و ماندگار می یابد. بنابراین، هدف از تولید، رشد ثروت جامعه برای رفاه بیش تر و هدف نهایی، جهت دهی جامعه به قرب الهی است.

فروض و راهبردها
 

منع اسراف و اتلاف منابع

پیش از این بیان شد که مبانی الگوی توزیع قرآنی بر جانشینی انسان و امانت بودن مال استوار است. بنابراین از منظر قرآن کریم، انسان تنها حق بهره برداری درست و بهینه از امکانات را دارد؛ اتلاف منابع و استفاده نابجا از آن ممنوع است.
وَالَّذِینَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَٰلِکَ قَوَامًا (فرقان، ۹۷) و کسانی که هر گاه انفاق کنند، نه اسراف می نمایند و نه سخت گیری؛ بلکه در میان این دو، حد اعتدالی دارند.
 

عامل تولید در اوج بهره وری

از دیدگاه قرآن کریم، ارزش های اعتقادی و رفتاری، مانند ایمان، تقوا، اعتقاد به مبدأ و معاد، استغفار، شکر نعمت، انفاق، و اصولا عمل صالح، تأثیری مستقیم بر زندگی مادی (وفور نعمت، افزایش بازده و ارتقای بهره وری عوامل تولید) دارد. ایمان و تقوا نه تنها سر چشمه برکات معنوی، بلکه سبب فزونی نعمتهای مادی نیز می شود (ر. ک. رجائی، ۱۳۸۱، ص ۱۱۰). رعایت این ارزش ها اجابت دعاها، حل مشکلات زندگی و اصولا برکات آسمان و زمین و ارتقای بهره وری را به دنبال دارد.
قرآن کریم از استغفار و توبه، که نتیجه اش بازگشت به خداوند، ایمان و تقواست، نیز به صورت عامل مدد رساندن خداوند به بشر تعبیر کرده است. از قرآن کریم، استفاده می شود که استغفار از گناهان در رفع مصایب و گرفتاری و گشوده شدن در نعمت های آسمانی و زمینی اثر فوری دارد (نوح، ۱۰ الى ۱۲) روایات بسیاری نیز سببیت استغفار برای وسعت رزق و مدد الهی را بیان می کند (ر. ک. ابن اشعث، ص ۲۲۸).

وَیَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْکُمْ مِدْرَارًا وَیَزِدْکُمْ قُوَّهً إِلَىٰ قُوَّتِکُمْ وَلَا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِینَ (هود، ۵۲) و ای قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش کنید، سپس به سوی او باز گردید، تا (باران) آسمان را پی در پی بر شما بفرستد؛ و نیرویی بر نیرویتان بیفزاید! و گنهکارانه، روی (از حق) بر نتابید!». بنابراین، با اعتقاد به مبدأ و معاد و راهبردهای اسلامی موجب می شود فعالیت اقتصادی عبادت محسوب و عامل تولید در اوج بهره وری قرار گیرد.
 

تفاوت در رزق و عدم شکاف فاحش

دیدگاه سوسیالیست ها از جمله پرودن و مارکس در الگوی توزیع قرآنی جایی ندارد. دیدگاه پرودن مبنی بر توزیع مساوی در آمد به صورت مطلق (بدون توجه به تفاوت استعدادها) و تعریف عدالت به: «شناسایی دیگران به عنوان افراد مساوی با خود ما.» (شارل ژید و شارل لیست، ترجمه کریم سنجابی، ۱۳۸۰، ج ۱، ص ۴۷۳) و دزدی خواندن مالکیت و اصل مارکس مبنی بر «از هر کس به اندازه توانش و به هر کس به اندازه نیازش» از منظر قرآن کریم مردود است. قرآن کریم گرچه تفاوت فاحش در درآمد و ثروت را بر نمی تابد، ولی قائل به تساوی نیست و تفاضل در درآمد و ثروت را می پذیرد. وَاللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ ۚ فَمَا الَّذِینَ فُضِّلُوا بِرَادِّی رِزْقِهِمْ عَلَىٰ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُمْ فَهُمْ فِیهِ سَوَاءٌ ۚ أَفَبِنِعْمَهِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ (نحل/۷۱) خداوند بعضی از شما را بر بعضی دیگر از نظر روزی برتری داد (چرا که استعدادها و تلاشهایتان متفاوت است)! اما آنها که برتری داده شده اند، حاضر نیستند از روزی خود به بردگانشان بدهند و همگی در آن مساوی گردند؛ آیا آنان نعمت خدا را انکار می نمایند (که شکر او را ادا نمی کنند)؟! تفاوت در سطح زندگی، درآمد و ثروت در جامعه پذیرفته شده، ولی شکاف فاحش مردود است و جامعه به سوی هم سطحی در حرکت است.
 

همزمانی، هماهنگی و هم افزایی رشد، عدالت و معنویت

در الگوی توزیع قرآنی، رشد، عدالت و معنویت همزمان، هماهنگ و هم افزا در حال ارتقا و تعالی هستند. ایمان و تقوی بهره وری عوامل را به اوج می رساند. برقراری عدالت اساس ایمان و تقوی است. معنویت، امری صرفا احساسی و ذوقی نیست؛ بلکه سلوک و حقیقتی الهی، مطابق با فطرت، و ناظر به تمام شؤون انسان است که تنها در سایه عبودیت و با پیروی از قرآن و سنت پیشوایان معصوم فراهم می آید. به عبارت دیگر، معنویت، با جهل، بیکاری و کم کاری سازگار نیست. همچنان که عدالت به معنای وضع الشیء فی موضعه، اتلاف منابع و شکاف بهره وری را بر نمی تابد. بنابراین، رشد، عدالت و معنویت نه تنها با یکدیگر تعارض پیدا نمی کنند که هماهنگ و هم افزا هستند. خداوند متعال زندگی پاکیزه را محصول ایمان و عمل صالح معرفی می کند و می فرماید: مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاهً طَیِّبَهً ۖ وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (نحل، ۹۷) هر کس کار شایسته ای انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که مؤمن است، او را به حیاتی پاک زنده می داریم؛ و پاداش آنها را به بهترین اعمالی که انجام می دادند، خواهیم داد.
 

ساختار و کانون توزیع

دیدگاه غالب در اقتصاد سرمایه داری بر این است که کانون توزیع بازار است. دولت مسئولیت دفاع از آزادی را بر عهده دارد و مکانیسم بازار و سیستم قیمتهاست که توزیع درآمد و ثروت را بر عهده دارد. مکانیسم بازار بر مبنای قانون طبیعی مکانیسمی خودکار است و هیچ نوع هدایت یا دخالت از ناحیه دولت یا هر قدرت دیگر در بازار را بر نمی تابد.
در الگوی توزیع قرآن کریم. منابع طبیعی و ثروت های اولیه یا در ملکیت و یا در اختیار دولت است. دولت زمینه ساز و مسئول است. نسبت به تعمیق ایمان و تقوای جامعه و حاکمیت ارزشهای الهی، اجرای عدالت و زدودن فقر، فراهم سازی زیرساختها، تقنین، اجرا و نظارت بر آن مسئولیت دارد. همچنان که آحاد مسلمین، خانواده و عموم مسلمین نیز مسئول اند.
 

خانواده کانون فعالیت اقتصادی

جامعه از عناصری به نام خانواده تشکیل شده است. ازدواج به طور فطری بر پایه مودت و رحمت شکل می گیرد. با ازدواج نفقه همسر بر دوش مرد قرار می گیرد. با فرزند آوری هزینه های فرزند و فرزندان نیز بر مرد واجب می شود. همچنین نفقه پدر، مادر یا پدر بزرگ و مادربزرگ اگر فقیر باشند بر دوش فرزندان است. حتی زنان مطلقه، پس از طلاق به حال خود رها نشده و تا سر رسیدن عده، نفقه آنان بر عهده زوج است که مسکن و سایر نیازهای او را در حد عرفی تأمین کند. بنابراین، بار مسئولیت نفقه عیال بر دوش سرپرست خانواده با ازدواج محقق و خانواده با سرپرستی همسر پایه ای ترین نهاد اقتصادی می شود. خانواده عنصر اصلی تشکیل دهنده جامعه است. از آنجا که خانواده نمادی از جامعه است، اگر الگوی توزیع، تولید و مصرف خانواده اصلاح شود، الگوی اقتصاد جامعه مطلوب خواهد شد.

وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَرَحْمَهً ۚ إِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (روم، ۲۱) و از نشانه های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید، و در میانتان مودت و رحمت قرار داد؛ در این نشانه هایی است برای گروهی که تفکر می کنند؟ أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ مِنْ وُجْدِکُمْ وَلَا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِنَّ ۚ وَإِنْ کُنَّ أُولَاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَیْهِنَّ حَتَّىٰ یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ ۚ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ ۖ وَأْتَمِرُوا بَیْنَکُمْ بِمَعْرُوفٍ ۖ وَإِنْ تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرَىٰ (طلاق، ۶) آنها [زنان مطلقه] را هر جا خودتان سکونت دارید و در توانایی شماست سکونت دهید؛ و به آنها زیان نرسانید تا کار را بر آنان تنگ کنید (و مجبور به ترک منزل شوند)؛ و اگر باردار باشند، نفقه آنها را بپردازید تا وضع حمل کنند؛ و اگر برای شما (فرزند را) شیر می دهند، پاداش آنها را بپردازید؛ و (درباره فرزندان، کار را) با مشاوره شایسته انجام دهید؛ و اگر به توافق نرسیدید، آن دیگری شیر دادن آن بچه را بر عهده می گیرد. لِیُنْفِقْ ذُو سَعَهٍ مِنْ سَعَتِهِ ۖ وَمَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ ۚ لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا ۚ سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْرًا (طلاق، ۷) آنان که امکانات وسیعی دارند، باید از امکانات وسیع خود انفاق کنند و آنها که تنگدستند، از آنچه که خدا به آنها داده انفاق نمایند؛ خداوند هیچ کس را جز به مقدار توانایی که به او داده تکلیف نمی کند؛ خداوند بزودی بعد از سختیها آسانی قرار می دهد! البته نسبت به اشتغال سرپرست خانواده به مقدار کسب درآمد مکفی دولت و عموم مردم نیز مسئول اند.
 

دولت، فراهم ساز زیرساختها

بنابر مبنای کانت، رسالت قوانین عمومی و نیز وظیفه دولت، سعادت شهروندان نیست، بلکه فراهم کردن بستر حقوقی برای حصول اطمینان از حفظ حقوق آنان که همان آزادی مشروع و قانونی است می باشد. اصول عدالت، قوانین اساسی و ساز و کار دولت، همگی در خدمت حمایت از آزادی فردی و پاسداشت آن است کانت، ۱۳۸۸، ص ۲۲۴).

از نظر «رابرت نوزیک (Robert Nozick) فیلسوف سیاسی آمریکایی (۲۰۰۲م)، واگذاری نقش توزیع عدالت اجتماعی به دولت، به هر بهانه ای، در تضاد کامل با این حقوق طبیعی و اساسی قرار دارد. (ر.ک: احمد واعظی، نقد و بررسی نظریه های عدالت، ص ۳۲۲-۳۲۴٫ به نقل از (Rabert Nozick Anarchy state and Utopia. Basil Blackwell) او تأکید کرده است دولتِ فراتر از دولت حداقلی، توجیه پذیر نیست و نظریه پردازی به اسم عدالت اجتماعی و عدالت توزیعی برای وسعت بخشیدن به حیطه اختیارات دولت و محدود کردن آزادی ها و حقوق مالکیت فردی، مردود و دفاع ناپذیر است.

قرآن کریم دیدگاه فوق را بر نمی تابد و نه تنها دولت را نسبت به فقرا و محرومین مسئول می داند، که مأموریت نبی مکرم اسلام را برقراری عدل معرفی می کند. الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاهَ وَآتَوُا الزَّکَاهَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ ۗ وَلِلَّهِ عَاقِبَهُ الْأُمُورِ (حج، ۴۱) همان کسانی که هر گاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم، نماز را برپا می دارند، و زکات می دهند، و امر به معروف و نهی از منکر می کنند، و پایان همه کارها از آن خداست! اهتمام به برقراری عدالت، از اهم وظایف دولت اسلامی است که قرآن کریم، مأموریت یافتن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر آن را یادآوری می کند: «… وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ ۖ…» (شوری، ۱۵) از طرف خداوند تعالی مأمور هستم که بین شما به حق و عدالت حکم کنم.

مسئولیت جمع آوری زکات و جلوگیری از عدم تداول ثروت بین ثروتمندان از جمله مسؤولیت هایی است که بر عهده پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عنوان حاکم اسلامی گذاشته شده است. خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَهً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ ۖ إِنَّ صَلَاتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ ۗ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (توبه، ۱۰۳) از اموال آنها صدقه ای (به عنوان زکات) بگیر، تا بوسیله آن، آنها را پاک سازی و پرورش دهی! و (به هنگام گرفتن زکات،) به آنها دعا کن که دعای تو، مایه آرامش آنهاست؛ و خداوند شنوا و داناست! شریعت الهی بر توزیع و اختصاص موهبت های الهی (برای حفظ مصالح فرد و جامعه) ضابطه دارد. خلیفه خاص خدوند ؟؟؟؟ (دولت اسلامی) بر توزیع منابع طبیعی و اجراء شریعت مسئولیت و نظارت دارد.

«مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَىٰ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَىٰ فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَىٰ وَالْیَتَامَىٰ وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لَا یَکُونَ دُولَهً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنْکُمْ ۚ وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ (حشر، ۷) آن چه را خداوند از اهل این آبادیها به رسولش باز گردانید، از آن خدا و رسول و خویشاوندان او و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان است تا [این اموال عظیم] در میان ثروت مندان شما دست به دست نگردد. آن چه را رسول خدا برای شما آورده، بگیرید [و اجرا کنید] و از آن چه نهی کرده، خودداری نمایید و از [مخالفت] خدا بپرهیزید که خداوند کیفرش شدید است.

خداوند پس از آن که از ابراهیم، لوط، اسحاق و یعقوب نام می برد، می فرماید: «همه آنها را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما مردم را هدایت می کردند، و انجام کارهای نیک و بر پا داشتن نماز و ادای زکات را به آنها وحی کردیم.» (انبیاء، ۷۲.) و درباره حضرت اسماعیل علیه السلام نیز می فرماید: «او همواره خانواده اش را به نماز و زکات فرمان می داد و همواره مورد رضایت پروردگارش بود» (مریم، ۵۴ و ۵۵).

دولت نسبت به جامعه و عموم مردم؛ سرپرست خانواده نسبت به اعضاء آن و آحاد مسلمین نسبت به اجرای دستورات الهی، منصب ولایت، عموم مردم و طبیعت مسئولیت دارند. یکی از مهمترین و اثرگذارترین موارد در فرایند تولید، دسترسی به عوامل و منابع طبیعی و نیز اطلاعات اقتصادی است. دولت اسلامی باید با برنامه ریزی کلان و نظارت، مانع تبعیض در بخش توزیع امکانات، فرصتها، اطلاعات و منابع طبیعی شود. همان طور که اشاره شد یکی از مهمترین عامل نابرابری و شکاف طبقاتی، عدم رعایت دسته نخست حقوق در این دسته از منابع و رانتهای اطلاعاتی است. (خاندوزی، مجله اقتصاد اسلامی، شماره ۳۵ ص ۱۳).

بنابراین در الگوی توزیع قرآنی جایی برای دیدگاه آقای «رابرت نوزیک» وجود ندارد. دیدگاهی که هرگونه اعمال محدودیت بر حقوق مالکیت را برنمی تافت و معتقد بود دولتی که وجودش ضرورت دارد، «دولت حداقلی» و اساسی ترین رسالت آن، دفاع و حراست از حقوق طبیعی و به ویژه حقوق مالکیت افراد است و هر گونه کارکردی فراتر از این مقدار برای دولت را تجاوز به حقوق فردی دانسته و معتقد است دولت نباید از قدرتش برای اعمال فشار بر دیگران به منظور کمک به افراد نیازمند استفاده کند.

آحاد مردم یاور دولت و خانواده

مناسب است انسان پس از به دست آوردن ثروت از راه حلال، به شکرانه نعمتی که خداوند به او داده است به خلق خدا نیکی کند، « وَأَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ ۖ؛ (قصص، ۷۷) و همان گونه که خدا به تو نیکی کرده، نیکی کن». ثروتش را در راه فساد و تباهی به کار نگیرد، « وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الْأَرْضِ ۖ إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ؛ (قصص، ۷۷) و هرگز در زمین در جست و جوی فساد مباش که خدا مفسدان را دوست ندارد.».

عموم مردم در برابر فقیران مسئوولیت ویژه دارند. برای آنان یگانه راه پیمودن مسیر تکامل، رسیدگی به یتیمان و اطعام مسکینان است؛ چرا که از نظر قرآن، اهتمام به امور فقیران و تلاش در جهت فقرزدایی آن قدر مهم است که از آن به عبور از «عقبه» یاد شده. عقبه به گردنه ای گفته می شود که عبور از آن دشوار و معمولا یگانه مسیر عبور و مرور است. « فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَهَ وَمَا أَدْرَاکَ مَا الْعَقَبَهُ فَکُّ رَقَبَهٍ أَوْ إِطْعَامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَهٍ یَتِیمًا ذَا مَقْرَبَهٍ أَوْ مِسْکِینًا ذَا مَتْرَبَهٍ (بلد، ۱۶-۱۱.) ولی او از آن گردنه مهم نگذشت. و تو چه می دانی آن گردنه چیست؟ آزاد کردن برده ای یا غذا دادن در روز گرسنگی، یتیمی از خویشاوندان یا مستمندی خاک نشین را.»

بنا به این تعبیر، ورود به مرحله تکامل و دستیابی به سعادت، جز با عبور از این گردنه میسر نیست. آیات بسیاری اهمیت انفاق را بیان، آن را همراه نماز ذکر و از اوصاف پرهیزکاران، مؤمنان و نیکوکاران برشمرده و به آن سفارش کرده اند. هم چنین در باره لزوم رعایت فقرا و افرادی که توانایی پرداخت بدهی خود را ندارند، سفارش شده است. «وَإِنْ کَانَ ذُو عُسْرَهٍ فَنَظِرَهٌ إِلَىٰ مَیْسَرَهٍ ۚ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ ۖ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (بقره/ ۲۸۰ ) و اگر [بدهکار] قدرت پرداخت نداشته باشد، او را تا هنگام توانایی، مهلت دهید و در صورتی که به راستی قدرت پرداخت را ندارد برای خدا به او ببخشید، بهتر است؛ اگر [منافع این کار را] بدانید.» طبیعی است که هر کس از امکانات بیشتری برخوردار باشد، مسئولیت بیشتری خواهد داشت.

مشارکت همگانی در سرمایه گذاری و تکافل اجتماعی و کارآیی اقتصاد

جامعه اسلامی مرتب در حال رشد و شکوفایی است. به طور طبیعی نیازمندی های ضروری جامعه نیز رشد می کند. کالاها و خدماتی که نظام جامعه به آنها محتاج است و اگر اختلال یا کمبودی در آنها پدید آید نظام جامعه مختل می شود. تولید این نوع کالاها و خدمات (واجبات نظامیه) واجب کفایی است (فانی اصفهانی، ۱۴۰۱ق، ج ۲، ص ۲۹). وزن تولید کالاها و خدمات ضروری جامعه به قدری بالاست که بعضی از فقها نسبت به دریافت دستمزد برای انجام این نوع خدمات تردید کرده و معتقدند دولت اسلامی بایستی پرداخت دستمزد برای انجام اموری مانند امور بهداشت و درمان و آموزش عمومی را بر عهده بگیرد. (ر. ک. مصباح یزدی، ۱۳۹۵، جزوه معارف اقتصادی قرآن، ص ۱۰۲)

افزون بر عموم مردم، دولت اسلام نیز نسبت به تأمین این نوع نیازمندیها مسئول است. دولت اسلامی افزون بر برقراری عدالت، وظیفه فراهم سازی زیرساختهایی مانند تعمیق ایمان و تقوای جامعه، آموزش عمومی و مهارت آموزی، بهداشت و درمان، راه و حمل و نقل، و زیرساختهای کشاورزی، صنعت و خدمات را نیز بر عهده دارد. انجام این وظایف به نوبه خود به توانمندی فقرا نیز می انجامد.
ثمره این مشارکت عمومی و هدایت و نظارت دولت، اعتقاد به مبدأ و معاد، عمل به تکلیف و رعایت اخلاق اسلامی، موجب کاهش هزینه و افزایش بهره وری مؤسسه های تولیدی می شود که افزایش کارآیی را به دنبال دارد.

جمع بندی و نتیجه گیری

او در ادبیات اقتصاد سرمایه داری، از دیدگاه کاملا افراطی و منفی هایک به عدالت توزیعی تا نظریه جان رالز، همه دیدگاه ها گرچه با نگاه های متفاوت، به الگوی توزیعی منتهی می شوند که به نحوی بر قانون طبیعی، مطلوبیت گرایی و آزادی مبتنی هستند و نتیجه آنها دفاع از نظام بازار آزاد، دولت حداقلی و لیبرالیسم غربی است. بیشتر مبانی این نظریه ها در تطابق با مبانی قرآنی هماهنگ نبوده همچنان که در فرایند حرکت از مبانی به سمت راهبرد و راهکار و رسیدن به اهداف عدالت اقتصادی جای تأمل دارند.
الگو نمایش ساده و نمادی از واقعیت است. الگو به مجموعه نظام مندی از مفاهیم، اصول موضوعه و قوانین گفته می شود که در یک ساختار منطقی برای توضیح و تفسیر یک سیستم از موجودات تکوینی، پدیده ها، روش ها، فرآیندها و نظریات عرضه می گردد. الگو نقشه جامعی است که ارتباطات اساسی بین مؤلفه ها را نشان داده و تصویر کلان را برای ما روشن سازد.

الگوی قرآنی توزیع، به مجموعه نظام مندی از زیرساختها، اهداف، راهبردها و نهادها و ساختارهایی گفته می شود که در ساختاری منطقی، نقشه جامع و منسجمی را نسبت به توزیع درآمد و ثروت اعم از درآمد و ثروت اولیه و ثانویه، مبتنی بر قرآن کریم ارائه می کند.

بر این اساس، می توان گفت مؤلفه های الگوی توزیع درآمد و ثروت در قرآن عبارتند از: زیرساختها یا مبانی قرآنی توزیع درآمد و ثروت، یعنی گزاره هایی که نوع نگرش قران را نسبت به خدا، جهان، انسان، ارزش ها و مال و ثروت با زاویه مربوط به تقسیم و توزیع درآمد و ثروت بیان می کند که می توان از آنها با عنوان فلسفه توزیع درآمد و ثروت در قرآن نیز یاد کرد. اهداف توزیع قرآن که اغراض و مقاصد توزیع درآمد و ثروت را تشکیل می دهند. فروض و راهبردهای توزیع درآمد و ثروت قرآنی؛ که عبارتند از گزاره های هنجاری استنتاج شده از مبانی توزیع و آموزه های قرآنی که چارچوب و قواعد کلان توزیع را تبیین می کنند؛ و نهادها و ساختار الگوی توزیع، یعنی خانواده، دولت و عموم مسلمین.

بخش قبلی این مقاله را اینجا ببینید!

انتهای پیام/

کد خبر : 69027
تاريخ ثبت خبر : 12 خرداد 1397
ساعت بارگزاری خبر : 12:19
برچسب‌ها:, ,

دیدگاه شما

( الزامي ) (الزامي)