| امروز جمعه, ۱۰ فروردین , ۱۴۰۳ |
سرخط خبرها:


الگویی نظری برای فعالیت عقلی در کتاب «کنش دینی و نوسازی عقل»

کتاب کنش دینی و نوسازی عقل ترجمه فارسی کتاب العمل الدینی و تجدید العقل نوشته طاها عبدالرحمن، فیلسوف و عارف اخلاق‎گرای صوفی‎مسلک مغربی است. این اثر در حقیقت ادامه پروژه کلی وی در نظریه‎پردازی برای وضعیت فعلی جهان اسلامی ـ عربی است.

 به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه به نقل از شماره ۲۲ فصلنامه صدرا، طاها عبدالرحمن در این کتاب به دنبال ارائه سند تئوریکی برای مسلمان بیدارشده معاصری است که میخواهد با آگاهی از داشتههای بومی، تمایزات خود را با وضعیت مدرن غربی حفظ کند و در همان حال از نقاط مثبت آن هم بهره ببرد. وی بدین منظور، ارزیابی عقلانیت مدرن غربی و معانی و اهداف آن و همچنین ارزیابی مدل عقلانیت کلاسیک اسلامی را که بهطور تفکیکشده در ساحتهای کلام و فقه و تصوف بروز یافته، در دستور کار خود قرار می‎دهد.

 البته در این میان بیشترین نقد وی متوجه عقلانیتهای ارسطویی و دکارتی و سپس عقلانیت ابزاری نوین غرب میشود و در همان حال به نوسازی دستاورد عقلانی میراث اسلامی و ارائه نسخهای معاصر و سازگار با فصای کنونی از آن میپردازد. پیشفرض اساسی این کتاب که در حقیقت نظریه عقلانیت طاها عبدالرحمن محسوب میشود، استفاده از نظریه پیشین وی در باب فعالیت عقلی است که آن را در کتاب اللسان والمیزان پرداخته و آن، منظور داشتن تعقل و عقل بهمثابه کنش و فعالیت است.

 او در این کتاب عقل انسانی را فعلی میداند که توسط قلب انسان صادر شده و در هر صورت مشمول حکم اخلاقی است. براین اساس عبدالرحمن کنش عقلی انسان را در سه ساحت ترتبی مطرح میسازد. سه مرتبه از کنش عقلی که هر مرتبهای محاسن و فضایل مرتبه قبل را داراست و از نقایص آن بری است.

در این کتاب برای توصیف، تحلیل و ارزیابی «فعالیت عقلی»، الگویی نظری بیان شده که انسان به‌وسیله آن، خود را به‌عنوان موجودی متقرب نشان می‌دهد. این الگو از سطوح سه‌گانه متمایزی ساخته شده و هر سطحی از آن به یکی از انواع از این فعالیت عقلی اختصاص دارد. لذا سطح اول به نوعی اختصاص دارد که با عدم ‌استفاده از عمل شرعیِ اسلامی تولید می‌شود. این عدم ‌استفاده ممکن است از باب برخورد گزینشی با دین باشد یا از باب مخاصمه با آن. این سطح را «عقل مجرد» می‎نامند و صاحب آن «مُقارب» نامیده میشود. سطح دوم از ورود به عمل شرعی به ‌قصد جلب توفیق الهی نشات می‎گیرد که آن را «عقل مسدد» و صاحب آن را «قربانی» مینامد و سطح سوم نیز نوعی است که از ورود به مراتب عمل اسلامی به‌قصد حصول به محبت و ولایت الهی نتیجه می‌شود که آن را «عقل مؤید» و صاحب آن را «مقرب» مینامد.

عقلانیت مقارب در حقیقت عقلانیتی مبتنی بر نظر و سپس مفهوم‎سازی‎شده قلمداد می‎شود و عبدالرحمن این ساحت از عقلانیت را در میراث کلامی اسلامی پیگیری می‎کند و الهیات برآمده از آن را مورد نقد و ارزیابی قرار می‎دهد. این ساحت از عقلانیت به سبب کاستی‎ها و نارسایی‎هایی که نظرورزی و تفکر مفهومی دارد، در شناخت امر الوهی به ظن و رمز و تشبیه دچار می‎شود. نقیصه اصلی این مرتبه از عقلانیت، عدم ورود در کنش و بسنده کردن به نظرورزی است و نظر بدون عمل یا کنش، در حقیقت تودهای متراکم از یافته‎هاست که هیچ‎گاه خود را در عرصه واقعیت نشان ندادهاند.

ساحت دوم ساحتی است که در آن ورود در کنش اتفاق افتاده و انسان از تکیه بر نظر صرف، به سوی عمل و ظرفیت‎های بسیار آن انفتاح یافته است. کنش انسانی ازآنجاکه بر اساس معانی و مقاصد انجام می‎گیرد، طیف وسیع و متنوعی را دربرمی‎گیرد. معانی مبتنی بر حس، معانی مبتنی بر جامعه و تاریخ و معانی مبتنی بر پذیرش عوالم غیرمشاهده‎پذیر از این جملهاند. انسان در عقلانیت مرتبه دوم که در حقیقت عقلانیتی فقهی و عمل‎ورزانه است، نگاه خود را از معانی حسی به سوی معانی بالاتر غیرحسی ارتقا داده و در حقیقت گشایشی برای جهان خود رقم زده است. از نگاه عبدالرحمن برترین معانی، معانی عبادی‎اند که عبادت انسان و پرستش وی در آنها اشراب شده است. در این فضاست که عقلانیت عملی فقهی شکل می‎گیرد؛ اما این مرتبه در عین ترقیای که در عقلانیت انسانی رقم زده، آسیب‎های فراوانی نیز دارد که می‎توانند عمل را از معنا خالی کنند و آن را به ظاهری بی‎روح تبدیل سازند.

این مرتبه از عقلانیت به مرتبه بالاتری نیاز دارد که بتواند این معانی را در وجود انسان رسوخ دهد و آن عقلانیت تصوفی است. در این سطح از عقلانیت، انسان با ذات اشیا درمیآمیزد و معانی را در جهان تجربه می‎کند و در ضمن آن، حقیقت پدیده‎ها برایش مکشوف می‎شود. در این مرتبه، آزادی حقیقی برای انسان حاصل میآید.

نکته درخور ملاحظه در این باره این است که سه مرتبه عقلانیت طاها عبدالرحمن پابه‎پای نگاه یورگن هابرماس به عقلانیت پیش میآید و عبدالرحمن بدون آنکه خود را در این کتاب طرف وی حساب کند، برای سه مرتبه عقلانیت ابزاری، عقلانیت ارتباطی و عقلانیت انتقادی او به یک بدیل شایسته میاندیشد. ارزیابی نگارنده از این کتاب نیز این است که این نگاه به عقلانیت، توان هم اوردی و عبور از نمونه غربی آن را دارد و می‎تواند منظور نظر واقع شود.


انتهای پیام/

کد خبر : 69166
تاريخ ثبت خبر : 15 خرداد 1397
ساعت بارگزاری خبر : 13:57
برچسب‌ها:, ,

دیدگاه شما

( الزامي ) (الزامي)