رفتارهای اخلاقی ما بر اساس تأملات قبلی است؟

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه، حجت الاسلام والمسلمین دکتر حسینعلی رحمتی استاد فلسفه اخلاق در یادداشتی با طرح این سؤال که آیا رفتارهای اخلاقی ما بر اساس تأملات قبلی است؟، به نوشته یکی از اساتید فلسفه در مورد کمک مهاجر مالیایی به کودک فرانسوی پاسخ داده است؛

استاد گرامی آقای دکتر صادق نیا به بهانه واقعه اخیری که در فرانسه رخ داد و  مهاجر ۲۲ ساله‌ اهل مالی با به خطر انداختن جانِ خودش، جان یک کودک فرانسوی را نجات داد و شهروند این کشور شد، بحثی را درباره نسبت اخلاق با فلسفه مطرح کرده و از جمله گفته اند: «انگیزه‌های اخلاقی حاصل تأمل و تفکّر نیستند. […] کم‌ترین درنگ و کوچک‌ترین حساب‌گری آن‌ها از بین برده و گاه به متضاد خود تبدیل می‌کند. فلسفه نقطه‌ شروع اخلاق نیست. پرسش‌هایی چون:" چرا باید اخلاقی باشیم؟"؛ " دیگری برای من چه کرده است که من با او مهربانی کنم؟"؛ "چرا من باید اخلاقی بودن را آغاز کنم؟" و پرسشی که به دنبالِ "مصلحتِ بودن اخلاق" باشد و بخواهد اخلاق را مستدلّ سازد، نقطه‌ آغاز رفتار اخلاقی نیست، بلکه نشانه‌ مرگ آن است..»

درباره مطلب ایشان چند نکته قابل ذکر است:

​۱- اگر مقصود از فلسفه، مباحث فرااخلاقی و پاسخ به سوالاتی از این دست باشد که ایشان به آن اشاره کرده اند، برخلاف نظر ایشان معتقدم فلسفه مقدم بر انگیزه یا رفتار اخلاقی است. به این معنا که تا وقتی شخص به این نتیجه نرسیده باشد که باید اخلاقی باشد، باید به دیگران کمک کند، باید اخلاقی بودن را از خود آغاز کند، نمی تواند رفتاری اخلاقی را انجام دهد؛ چرا که «یکی» از عوامل موثر بر رفتارهای اخلاقی، شناخت و معرفت اخلاقی است.

۲-  بله وقتی شخص می خواهد عمل اخلاقی را انجام دهد (به وی‍ژه در مواردی که فرصت محدود است) طبیعی است که  نمی نشیند بحث فلسفی و صغری کبری کند ولی این به معنای تقدم اخلاق بر فلسفه و عدم نیاز به تاملات فلسفی نیست، بلکه به این خاطر است که  او قبلا (در فرصتی به درازای عمرش) تاملاتش را کرده است. البته این هم باز به این معنا نیست که شخص به  کلاس فلسفه اخلاق رفته باشد (فلسفه به معنای خاص) بلکه به این معناست که در حد وسع و سواد و فکر و اندیشه و باورهای خودش پاسخ سوال هایی چون «چرا باید اخلاقی باشم»‌ را پیدا کرده  و به این نتیجه رسیده که باید به دیگران ، حتی در سخت ترین شرایط، کمک کند. این فلسفه به معنای عام است و طبق آن همه انسان ها به نوعی اهل فلسفه محسوب می شوند.

۳- در واقع سرعت عمل مرد عنکبوتی یا هر فرد دیگر  لزوما به خاطر عدم تاملات قبلی نیست بلکه نشان گر سرعت تصمیم گیری  بر اساس آن تاملات  است. ولی از انجا که این سرعت زیاد است به چشم نمی آید (مانند قیاس مضمر که در بسیاری از سخنان روزمره ما وجود دارد ولی گاه حتی خودمان هم متوجه آن نمی شویم). شاهد سخن این که می بینیم در یک موقعیت مشابه (مثل همین نجات بچه) افراد دیگری هم شاهد بودند و هیچ اقدامی نکردند که این تفاوت رفتار تا اندازه ای بیانگر تفاوت نگرش (فلسفی) یا انگیزه اخلاقی آنها است.
 ۴- ممکن است سوال شود همه افرادی که در یک موقعیت  هستند و همه هم به خوب بودن یک رفتار (مثلا کمک به نجات یک کودک) علم دارند چرا یکسان عمل نمی کنند و مثلا همه به او کمک نمی کنند. در پاسخ باید گفت تنها قائلان به  نظریه سقراطی «وحدت معرفت و فضیلت» (که علم به فضیلت را برای عمل به آن کافی می دانند) می توانند چنین توقعی را داشته باشند. اما اگر کسانی چون ارسطو معتقد باشند که غیر از آگاهی، عوامل دیگری چون احساسات و عواطف هم بر روی انتخابگری و رفتارهای اخلاقی ما تاثیرگذار است، دیگر انتظار ندارند که همه افراد در موقعیت یکسان، انتخاب اخلاقی یکسانی داشته باشند.

۵- ایشان در بخشی دیگر از یادداشت خود فرموده اند: «هر چیزی که نیازی را برآورده سازد، چیزی غیر از اخلاق است. اخلاق را نمی‌توان در خدمت هیچ هدفی قرار داد. از اخلاق نمی‌توان انتظار سود، فربهی شخصیت، نام‌آوری، کسب احترام عمومی مردم، تبرئه‌ی خویشتن، و … داشت.»
این دیدگاه بیشتر بر اساس اخلاق  وظیفه گرا (Deontological Ethics) که چهره شاخص آن کانت است قابل توجیه است؛ ولی  در این عرصه نظریه های دیگری چون سودگرایی (Teleologicad ethics) هم وجود دارد که اخلاقی بودن یک کار را با توجه به نتایج و پیامدهایش می سنجد؛ به ویژه  سودگرایی خودنگر (ethical egoism) که سود و منفعت  شخصی را ملاک رفتارهای اخلاقی قرار می دهد. بنابراین، نمی توان یک حکم کلی صادر کرد.

انتهای پیام