هستی و چیستی در مکتب صدرایی

 به گزارش «خبرنگار پایگاه تحلیلی طلیعه» زهرا شمیرانی؛ آیا اساسا از اصالت وجود، ‌تنها یک تفسیر در دست است یا تفسیرهای مختلف می توان به دست داد – و داده اند؟ و بر فرض وجود چنین تفاسیری، ‌ادله اصالت وجود- آنها که معتبر‌ند – کدام یک از آن تفاسیر را اثبات می کنند؟ از سوی دیگر، ثمره اختلاف این تفاسیر در چه مسائلی ظاهر می شود؟ مخالفان اصالت وجود چه می گویند؟ در پی رد و اثبات چه چیز‌ند؟ و آن ادله که آورده اند از چه مایه قوت و اعتبار برخوردار است؟ و سرانجام، ‌نظریه اصالت وجود – اگر صرفا نوعی زور‌آزمایی فکری، ‌و بحثی بی ثمر است چه نتایج و فرو‌عی در فلسفه داشته یا می تواند داشته باشد؟ آنچه پرسیدیم و پرسشهایی نظیر آن، تقریبا از نخستین وهله های آشنایی با « اصالت وجود و اعتباریت ماهیت» – به ویژه بر طبق آن تلقی از اصالت وجود که کمابیش مشهور و رایج است – به ذهن خطور می کند. این پرسش ها آدمی را به باز اندیشی در این بحث فرا می خواند و ما را وا می دارد تا ببینیم که آیا راهی برای پاسخ گفتن به این گونه سوالها می توان یافت یا نه؟

غلامرضا فیاضی در «هستی و چیستی در مکتب صدرایی» در صدد چنین کاری برآمده و با اعتراف به اینکه نباید مساله اصالت وجود را، که در آن « نکته ها چون تیغ پولاد است تیز»‌، ‌بیش از حد ساده بنگاریم، کوشیده تا، ‌به قدر توان خویش، ‌در این باب مداقه کند و حاصل آن را فروتنانه به منظر اهل فکر و نظر در آورد. در این کتاب، در ابتدا به تفسیرهای مختلف اصالت وجود پرداخته شده ، مدعای نویسنده آن است که از تامل در سخنان بزرگان حکمت متعالیه در باب این مساله، دست کم، ‌سه گونه تفسیر از «‌اصالت وجود و اعتباریت ماهیت» به دست می آید، که از آن میان تفسیر نخست درست تر و قابل دفاع تر به نظر می آید، و بر اساس آن، ‌برای پاره ای از پرسش هایی که بدانها اشاره کردیم پاسخهایی سر راست تر می توان یافت. به گمان فیاضی، ‌این تفسیر با سخنان صدرالمتالهین شیرازی ، مبتکر نظریه اصالت وجود فلسفی، نیز سازگارتر است. نویسنده هستی و چیستی در مکتب صدرایی، این تفاسیر سه گانه را البته از آثار تنی چند از حکیمان این نحله فلسفی، ‌با در نظر گرفتن مبانی آن حکیمان و برگرداندن متشابهات کلام و مجملات آن به سخنان محکم و روشن آنان، ‌بدست آورده است. اما چنان نیست که صاحبان این تفسیرها همواره به یک شیوه سخن گفته باشند و گفتارشان، در همه حال، تنها بر یک تفسیر منطبق. حتی در سخنان ملاصدرا، ‌که وی را قائل به تفسیر نخست می دانیم، ‌نیز فراز و فرودهایی هست. لیکن به نظر می آید که آنچه بهتر با کل گفته های ملاصدرا و مواضع موکد فلسفی او سازگار می افتد همان رایی است که با عنوان «‌تفسیر نخست » از آن یادشده. به هر حال، این قدر هست که اگر این تفسیرها اقوالی نباشند که کسانی به آنها قائل شده اند، ‌باری وجوهی هستند که محتمل دانستن آنها و تامل در قوت و ضعفشان و کاویدن تفاوت های آنها با یکدیگر بی وجه نیست. 

غلامرضا فیاضی به هر روی، نخست مقدمات این تفاسیر را به شرح باز گفته؛ و پس از توضیح خود تفاسیر، فرقهایی را که از آنها زاییده می شود پیش کشیده است، تا در ضمن این کار هم تفسیرها بهتر آشکار و مفهوم گردد و هم پاسخ برخی از پرسشهایی که گفتیم به دست آید. افزون بر این، در ضمن بازگویی فرقها، در واقع، پاره ای از ثمرات اصالت وجود نیز آفتابی می شود. آن گاه بررسی ادله اصالت وجود را، یکان یکان، آغاز کرده است. در این مورد چند نکته گفتنی است:

۱) فیاضی بر آن بوده که هر دلیلی را که بر این نظریه اقامه شده ، بیاورد تا مجموعه نسبتا جامعی از این ادله در اختیار پژوهندگان این مساله قرار گیرد. البته گاه دو یا چند دلیل با یکدیگر شباهت فراوان دارند و در بیشتر مقدمات باهمدیگر مشترک اند؛ ولی فرقی – گاه ظریف – که در پاره ای از مبادی و مقدمات آنها وجود داشته سبب آوردن آنها در قالب دلیل های جداگانه شده است.

۲) ادله اصالت وجود در کتب فلسفی معمولا به ایجاز و گاه تنها در قالب یک یا دو عبارت بیان گردیده است. در شرح آنها در این کتاب کوشش رفته است تا مقدمات هر دلیل را جداگانه و به صورت منطقی عرضه کنیم، تا هم تعلیم و تعلم آن آسان تر گردد و هم امکان ارزیابی آن بهتر فراهم آید.

۳) تا آنجا که دست داده است، نویسنده ‌خواسته اشکالات وارد و ناوارد دلیلها را ذکر کند و نظر خویش را در باب تمام بودن یا نبودن هر دلیل در اثبات اصالت وجود بگوید.

۴) در ارزیابی هر دلیل تلاش شده تا ربط و نسبت آن را با هر یک از تفاسیر محتمل اصالت وجود سنجیده شود؛ زیرا طبیعی و منطقی آن است که بنگریم دلیل های اصالت وجود خود چه مطلبی را ثابت می کنند و، به یک تعبیر، قلمرو آنها تا کجاست؛ و اساسا می توان گفت که یکی از بهترین راهها برای داوری درباره اینکه کدام یک از تفاسیر صحیح است، توجه به نتیجه ای است که ادله اصالت وجود به بار می آورند. این نتیجه خود معلوم می دارد که ادله اصالت وجود کدام تفسیر را به اثبات می رسانند.

حاصلی که از بررسی مجموع این ادله به دست می آید- اگر تنها به قاضی نرفته باشیم- آن است که ادله معتبر اصالت وجود یا فقط اصالت وجود به تفسیر نخست را اثبات می کنند، یا قدر مشترک میان سه تفسیر را؛ و در هر حال، هیچ یک خصوص تفسیر دوم یا سوم را به اثبات نمی رساند. سپس نوبت به ادله مخالفان اصالت وجود می رسد. در این مورد نیز سعی در استقصای ادله و تنظیم منطقی و ارزیابی آنها بوده است. این ادله از مهمترین موانع اعتقاد به اصالت وجود – به هر گونه تفسیر – است، و قائلان اصالت وجود چاره ای جز پاسخگویی مستدل به این ادله ندارند. «فروع اصالت وجود» بحث مهم دیگری است که در آن تا حدی به ثمرات این نظریه در مسائل فلسفی پرداخته شده. اصالت وجود از قبیل آن مباحث فلسفی است که از منظر برخی از افراد، بسی فخیم و تاثیر گذارند، ولی از دیدگاه برخی دیگر، ‌بحثهایی صرفا لفظی یا نزاعهایی بی ثمر می نمایند. اما نویسنده در کتاب هستی و چیستی در مکتب صدرایی جانب گروه نخست را تقویت نموده است.

در مجموع، نویسنده ‌این نحوه تبو‌یب و تنظیم مطالب را در نوشتار حاضر، از آن رو برگزیده است که از مقاصد اصلی این کتاب- گذشته از ارائه تصویر و تقریری نسبتا جامع از مساله اصالت وجود، که از مسائل ابداعی فلسفه اسلامی است – یاری در تسهیل تصور این مساله است؛ زیرا چنانکه بزرگان گفته اند، در مسائل فلسفی آنچه مشکل است تصور مساله است؛ وگرنه‌، تصدیق این مسائل چندان دشوار نیست. چنین به نظر رسید که با معرفی مقدمات نظریه اصالت وجود، و پرداختن به تفاسیر مختلفی که از آن می توان به دست داد، و سنجیدن تفاوتهایی که آن تفاسیر با یکدیگر دارند، و تدقیق در ادله ای که در اثبات یا رد اصالت وجود اقامه شده، و سرانجام تامل در ثمرات آن، رفته رفته تصور بهتر این نظریه حاصل می شود. به علاوه چون یکی دیگر از مقاصد این کتاب، تبیین تفسیر نخست است، با این ترتیب و تنظیم، تفسیر یاد شده نیز به تدریج و در طی مباحث مختلف روشن می گردد.

کتاب هستی و چیستی در مکتب صدرایی مجموعه درسگفتارهای غلامرضا فیاضی است که به رشته تحریر در آمده و به کوشش پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در سال ۱۳۹۰ در ۳۳۰ صفحه به علاقمندان فلسفه اسلامی ارائه گشته است.