نقش تعالیم اسلامی در خشکاندن ریشه آسیب‌های اجتماعی

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه، رویکرد کلان در درسگفتارهای «اسلام و آسیب های اجتماعی»، رویکرد تمدنی بود؛ یعنی علاوه بر اینکه این مباحث به دنبال مواجهه با شرایط امروز جامعه ایران است، خطوط کلان و شفافی را نیز در جامعه سازی و صیانت از سلامت جامعه که جزو مولفه های اصلی تمدن نوین اسلامی است، ترسیم کرده است. بخشی از مباحث این درسگفتارها جنبه نظری و در نقاط مشخصی از درسگفتارها، مباحث راهبردی هم گنجانده شد.

این سلسله از درسگفتارها در پژوهشکده مطالعات اسلامی آسیب های اجتماعی در دانشگاه شاهد برگزار شد.

در ادامه چکیده هر جلسه از درسگفتارها با موضوعی متفاوت آمده است.

اولین درس گفتار با موضوع «واقعیت آسیب های اجتماعی در ایران» ارائه شد. بنابرآنچه در این جلسه بیان شد اولاً، ریشه یابی آسیب های اجتماعی در ایران بدون بررسی تحولات تاریخی و درک گردنه های آن به مثابه یک زنجیره و حلقات به هم پیوسته و هم افزا ممکن نیست. دوم، در طول سده اخیر، چندین موتور قدرتمند تولید آسیب اجتماعی در ایران مانند موتور «مدرنیزاسیون» روشن شده است که بعضی از این موتورها هنوز هم روشن است. سوم، انقلاب اسلامی تحویل گیرنده شرایط اجتماعی بیمار و آسیب دیده از پهلوی دوم بود که بخشی از این شرایط تازه در دهه های بعد آشکار شد.

هنوز فرصت های لازم برای عینیت بخشی به تفکر اسلامی جهت شکل گیری نظم اجتماعی مورد نظر اسلام و مقابله ریشه ای با آسیب های اجتماعی مهیا نشده است

چهارم، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، شرایطی مانند جنگ ۸ ساله به ایران تحمیل شد که به هیچ وجه نمی توان سهم این شرایط را در ریشه یابی آسیب های اجتماعی در ایران نادیده گرفت. پنجم، ریل گذاری غلط برای پیشرفت کشور در دولت پنجم و ششم و نظام برنامه و بودجه معیوب ایران، موتور جدیدی به موتورهای تولید آسیب های اجتماعی اضافه کرد که هنوز این موتور روشن است. ششم، عصر انقلاب اسلامی مصادف شد با یک گردش عظیم و تاریخی در عرصه فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی و ظهور دنیای مجازی که سهم آن در تولید آسیب های اجتماعی با سهم کل تاریخ معاصر برابری می کند.

و هفتم اینکه، علی رغم گذشت چهل سال از عمر انقلاب اسلامی و نقش غیرقابل انکاری که دین در جلوگیری از افزایش جهشی آسیب های اجتماعی در ایران داشته است، هنوز فرصت های لازم برای عینیت بخشی به تفکر اسلامی جهت شکل گیری نظم اجتماعی مورد نظر اسلام و مقابله ریشه ای با آسیب های اجتماعی مهیا نشده است.

جلسه دوم با موضوع جامعه از دیدگاه اسلام حول چندین پرسش مهم و زیربنایی درباره مطلق جامعه و بررسی پاسخ اسلام به این پرسش ها بود. ابتدایی ترین سئوال، به اجتماعی یا غیر اجتماعی بودن انسان مربوط می شود. آیا انسان ذاتاً یک موجود اجتماعی و مدنی است، و یا بالضروره و بالاضطرار وارد زندگی اجتماعی می شود؟

یکی دیگر از سئوالات اساسی به ماهیت جامعه برمی گشت. آیا در نگاه اسلام جامعه در کنار فرد اصالت دارد یا خیر، جامعه یک امر اعتباری است؟ بیان شد که پاسخ ما به این سئوال، مبنای گرایش به یکی از دو طرز تفکر یا مکتب رایج در دنیا یعنی مکتب سوسیالیسم و مکتب لیبرالیسم است. در ادامه، ابتدا رویکرد اسلام به رشد و تکامل فردی توضیح داده شد لکن با استناد به اصرار قرآن کریم بر روی کاربرد واژه «امت» و مخاطب قراردهی امت ها به عنوان یک جمع های متشخص و ذی شعور، اسلام جامعه را به مثابه یک واحد حقیقی در نظر می گیرد.

 سپس این سئوال مطرح شد که آیا جامعه یک ترکیب صناعی است یا طبیعی؟ جامعه مورد نظر اسلام، یک ترکیب طبیعی و ارگانیک است. در ادامه این شبهه مورد توجه قرار گرفت که آیا اصالت جامعه موّلد جبر اجتماعی نخواهد بود؟ که به این شبهه نیز پاسخ داده شد و به وضوح بیان شد که نگاه اسلام به جامعه که باید از آن به خط وسط میان فردگرایی و جمع گرایی تعبیر کرد، به جبر اجتماعی منتهی نمی شود.

بخش بعدی بحث مروری بر روایاتی بود که کلیّت جامعه و ماهیت آن را مورد توجه قرار داده اند. بعد از طرح این روایات، شش اصل مهم درباره ماهیت جامعه از روایات استخراج شد. در ادامه بر روی این موضوع تاکید شد که اسلام در عین آنکه از آزادی های فردی صیانت می کند، از تقبیح شدید فردگرایی هم ابایی ندارد. بحث پایانی در جلسه قبل نیز مربوط به اصل مسئولیت پذیری دولت اسلامی در قبال معضلات اجتماعی بود که نکات مهم و تعیین کننده ای درباره این موضوع مطرح گردید.

جلسه سوم، حول مؤلفه های جامعه اسلامی مطلوب بود. جامع نگری و کلان نگری، زنجیره ای دیدن مؤلفه ها، ارتباط طبیعی و ارگانیک مؤلفه های اجتماعی، تکیه مفاهیم اعتباری به حقایق تکوینی و هم عرض نبودن مؤلفه های جامعه اسلامی مطلوب، عناوین اصلی نکاتی بود که در بخش اول جلسه مطرح شد. در ادامه، مؤلفه های جامعه اسلامی طرح شد و برای ورود در این بحث به سمت طبقه بندی ساده مؤلفه ها حرکت شد. در این طبقه بندی، مؤلفه ها به چهار بخش یعنی مؤلفه های بینشی و نگرشی، مؤلفه های ارزشی و گرایشی، مؤلفه های زیرساختی و نیز مؤلفه های کنشی تقسیم شد و سپس در ذیل این طبقه بندی، چهل و سه مؤلفه اصلی و مهم به نحو مختصر توضیح داده شد.

در پایان، یک سئوال مهم طرح شد که مزیّت جامعه اسلامی نسبت به جامعه سکولار چیست، این در حالی است که بعضی از جوامع سکولار نیز از برخی مؤلفه های جامعه اسلامی مطلوب برخوردارند؟ در پاسخ به این سئوال، سه مطلب بیان شد که گرایش انسان به حُسن فعلی و حمایت نظام احسن خلقت از حُسن فعلی، کافی نبودن حُسن فعلی برای سعادت ابدی و توجه به گرفتاری های ریشه دار جوامع سکولار، عناوین اصلی این سه مطلب را تشکیل می دادند.

جلسه چهارم، درباره ریشه یابی آسیب های اجتماعی در جامعه اسلامی بود. در ابتدای بحث به چند نکته کلیدی جدید درباره نوع نگاهی که به جامعه اسلامی وجود دارد، اشاره شد. نکته نخست اینکه تلقی جوامع از آسیب اجتماعی وابسته به نظام ارزشی آن جامعه است و لذا ممکن است چیزی از نظر جامعه اسلامی آسیب تلقی شود که در سایر جوامع آسیب نباشد. نکته دوم درباره نسبت گرایش، اراده و عمل بود و اینکه تقویت میل و گرایش، به شکل گیری اراده و سپس عمل منجر می شود. البته نقطه ثقل نکته مورد نظر، این بود که جامعه هم مانند فرد صاحب گرایش و اراده است و مدیریت گرایش و اراده اجتماعی، یکی از مباحث پیچیده در جامعه شناسیِ اسلامی محسوب می شود.

نکته بعدی این بود که ایمان مولّد ولایت اجتماعی است و یکی از پایه های اصلی ساختمان مواجهه اسلام با آسیب های اجتماعی همین ولایت اجتماعی به شمار می رود. در ادامه، بحث با تقسیم بندی آسیب های اجتماعی و طرح ریشه آسیب ها در ذیل این تقسیم بندی جلو رفت. یکی از سرفصل های بسیار مهم در ریشه یابی آسیب ها، ارائه فهرستی از نقاط ضعف انسان از منظر قرآن کریم بود که در ذیل سرفصل آسیب های نفسی و روانی به آنها پرداخته شد.

چیزی که باید به آن توجه شود، تفاوت نگاه ما در تبیین مؤلفه های جامعه اسلامی مطلوب و ریشه یابی آسیب ها در جامعه اسلامی است. در واقع، در تبیین مؤلفه ها، با غیبت و یا ضعف هر مؤلفه ای، یک ایراد و آسیب ظهور می کند لکن در بحث ریشه یابی، ما به دنبال عواملی هستیم که اساساً بستر رویش یا از بین رفتن مؤلفه های جامعه اسلامی مطلوب را فراهم می کنند.

در جلسه پنجم به موضوع بحث نقش و سهم منحصربفرد تعالیم اسلامی در خشکاندن ریشه آسیب های اجتماعی اشاره شد. در ابتدای بحث به این نکات اشاره شد. یکی آنکه در مواجهه با آسیب های اجتماعی باید به تمامیت اسلام تکیه کرد و توجه داشت که اگر اسلام به نحو جامع نه به نحو گزینشی پیاده سازی شود، علاوه بر اینکه آسیب های اجتماعی به شدت کاهش می یابد، بلکه فرصت رسیدن به جامعه اسلامی مطلوب به بهترین نحو ممکن مهیا می شود. دومین نکته این بود که در اسلام بین امور معنوی و مادی شکافی نیست و امور معنوی درست در حل چالش هایی که بعضی آن را صد در صد مادی تلقی می کنند، نقش اعجاز گونه ای دارد. نکته سوم این بود که در اسلام، پیشگیری از آسیب ها حتماً بر مقابله و درمان تقدم دارد لکن تقدم پیشگیری بر مقابله به مفهوم دست روی دست گذاشتن در برابر آسیب های متولد شده یا اجتناب از اقدامات سلبی نیست.

در ادامه بحث، تلاش شد تا با مراجعه به تعالیم اسلامی و درک کلی آن، ارکانی از تعالیم اسلامی که نقش برجسته تری در پیشگیری و مقابله با آسیب های اجتماعی دارند تعیین و هرکدام مختصراً تشریح شود. آزاداندیشی و مقابله با جهل و بی سوادی، ایمان الهی، امامت، شریعت و قانون،، اخلاق و معنویات، ساماندهی نظام ارزشی، تقوا، نماز، زکات، امر به معروف و نهی از منکر، تعاون، عدالت اجتماعی و جهاد، سیزده رکنی بود که در این جلسه درباره نقش آنها در مواجهه با آسیب های اجتماعی صحبت شد.

خیلی از آسیب های اجتماعی در جامعه ما، مولود فقدان سرمایه گذاری مناسب در زمینه تربیت اجتماعی و البته بی بهره بودن جامعه از یک اندیشه و دستگاه تربیتی کارآمد است چیزی که در سال های گذشته آثار منفی آن به وضوح دیده شده است

جلسه ششم، به بحث بر سر نقش کلیدی قانون و تربیت اجتماعی در مواجهه با آسیب های اجتماعی پرداخته شد. به این منظور ابتدا وارد موضوع قانون شده و پس از تبیین مفهوم، مؤلفه ها و جایگاه قانون، به مختصات قانون خوب و کارآمد پرداخته شد.  حرف اصلی درباره قانون، این بود که قانون خوب می تواند از شکل گیری آسیب های اجتماعی جلوگیری کند و در صورت بروز آسیب، امکان مقابله مؤثر با آن را فراهم کند. از سوی دیگر، قانون بد و ناکارآمد، خودش تولید آسیب می کند و تا قانون تغییر نکند، مشکل برطرف نمی شود.

در بخش بعدی وارد موضوع تربیت اجتماعی شده و ابتدا درباره معنا و مبنای تربیت اجتماعی به نکات و اصول متعددی اشاره شد. در ادامه نقش و سهم تربیت اجتماعی در عینیت بخشی به قانون توضیح داده شد که اگر به تربیت اجتماعی بهاء لازم داده شود و مهم تر از آن، تفکر و دستگاه تربیتی مناسبی در جامعه وجود داشته باشد، از بوجود آمدن خیلی از آسیب های اجتماعی جلوگیری خواهد شد. در واقع، خیلی از آسیب های اجتماعی در جامعه ما، مولود فقدان سرمایه گذاری مناسب در زمینه تربیت اجتماعی و البته بی بهره بودن جامعه از یک اندیشه و دستگاه تربیتی کارآمد است چیزی که در سال های گذشته آثار منفی آن به وضوح دیده شده است.

جلسه هفتم، موضوع بحث اعتیاد به مواد مخدر و نحوه مواجهه با آن بود. در این جهت، توصیف و تبیین واقع بینانه ای از وضعیت اعتیاد در ایران و جهان بیان شد. پس از توصیف و تبیین اعتیاد، به مفهوم و قوه محرکه اعتیاد پرداخته شد و سپس به عوامل شش گانه اعتیاد اشاره شد. این عوامل عبارت بود از : اختلالات روحی و روانی، تفریح و لذت جویی، حل مشکلات مقاربت جنسی، تسکین دردهای جسمی، ماجراجویی و خودنمایی میان دوستان و احساس موفقیت در فعالیت های هنری، ادبی یا مطالعاتی.

 در این زمینه، توضیح داده شد که عامل اصلی اعتیاد اختلالات شدید روحی و روانی است لکن باید دید چه عناصری در ایجاد این اختلالات نقش اساسی دارند؟ بر این اساس، به بحث پیشگیری و مقابله با اعتیاد اشاره گردید و ضمن تبیین اقدامات اساسی در پیشگیری اولیه و ثانویه و از همه مهم تر، بازتبیین نقش ایمان اسلامی در پیشگیری اولیه از اعتیاد، به اقداماتی هم در ساحت مقابله و درمان اعتیاد اشاره شد. همچنین به دو سئوال مهم هم پاسخ داده شد : سئوال اول اینکه آیا معتاد مجرم است یا بیمار؟ و سئوال دوم اینکه نظر شرع مقدس اسلام درباره اعتیاد و مقدمات اعتیاد یعنی تولید، قاچاق و عرضه مواد مخدر چیست که به هر دو سئوال جواب لازم داده شد. بحث دیگری که در آخر به آن پرداخته شد، بحث و اختلاف نظر ما با غرب درباره منشاء و شیوه مواجهه با اعتیاد بود که نکات مهمی در این زمینه بیان شد.

جلسه هشتم بحث ما درباره طلاق و نحوه مواجهه با آن بود. در آن بحث، ابتدا تلاش شد توصیف و تبیین واقع بینانه ای از وضعیت طلاق در ایران و جهان ارائه شود. پس از توصیف و تبیین طلاق، به مفهوم و اهمیت موضوع طلاق پرداخته شد؛ اینکه طلاق را نباید به گسست یک قرار و تعهد حقوقی بین زوجین تقلیل داد بلکه آن چیزی که طلاق را در اسلام به منفور ترین حلال خدا تبدیل می کند، پاره شدن رشته های عاطفی و روحی است که در اکثر موارد تا پایان عمر قابل جبران نیست.

در ادامه به بررسی عوامل اصلی طلاق در ایران به یازده عامل مهم اشاره شد. مهم تر از برشمردن عوامل طلاق، ریشه یابی طلاق است. به بیان دیگر، باید دید این عوامل در چه بسترهایی روییده است که در این جهت به پنج بستر اجتماعی مهم پرداخته شد: فردگرایی افسارگسیخته، مفاسد جنسی، ظلم و بی عدالتی اقتصادی، ظهور کلان شهرها و درهم شکستن بخشی از قواعد و سنت های اجتماعی و همچنین رواج سبک زندگی غربی در بین بخشی از مردم، پنج بستری بود که درباره آن صحبت شد. در پایان، جدای از برخی تذکارها، به چهار عنصر کلیدی یعنی مودت، تعادل اخلاقی، تقوا و کار و مجاهدت پرداخته شد و آنها عناصر کلیدی و حیات بخش تثبیت و تداوم زندگی مشترک معرفی شد.

جلسه نهم  به موضوع حاشیه نشینی و نحوه مواجهه با آن اشاره شد. ابتدا سعی شد توصیف روشنی از مفهوم و وضعیت حاشیه نشینی در ایران ارائه شود. پس از توصیف و تبیین حاشیه نشینی، وارد واکاوی عوامل شکل گیری حاشیه نشینی شده و ۹ عامل از جمله عدم توزیع عادلانه منابع و امکانات به عنوان عوامل اصلی ایجاد حاشیه نشینی در ایران برشمرده شد.

در ادامه، با به میان کشیدن بحث نظام برنامه و بودجه در کشور و سابقه تأسیس سازمان برنامه و بودجه در ایران، به نقش تفکر حاکم در آن سازمان در عدم شکل گیری عدالت توزیعی در ایران اشاره شد.

برای ایجاد تشویش در افکار عمومی ابزارهای گوناگونی وجود دارد اما طی دهه اخیر، فناوری های نوظهور اطلاعاتی و ارتباطاتی و به طور کل فضای مجازی با قابلیت های وسیع و مبهوت کننده ای که دارد، نقش اول را در بین این ابزارها به خود اختصاص داده است

یکی از بحث هایی که تاکنون کمتر به آن اشاره شده دیدگاه اسلامی در زمینه مواجهه با درمان حاشیه نشینی و لزوم حفظ کرامت انسانی حاشیه نشین ها بود که به ان اشاره شد. در ادامه، به راهکارهای اساسی مهار حاشیه نشینی اشاره گردید و ضمن یادآوری مفهوم و اهمیت فوق العاده آمایش سرزمینی و نقش آن در مواجهه صحیح با این پدیده، پنج راهکار مهم در این عرصه بیان گردید که تقویت و نوسازی روستاها و و ارتقاء فرهنگ روستانشینی و همچنین تغییر تدریجی سبک زندگی از مهم ترین راهکارهایی بود که بیان شد.

دهمین جلسه و آخرین درسگفتار به موضوع «تشویش افکار عمومی در فضای مجازی و نحوه مواجهه با آن» اختصاص یافت. منظور از تشویش افکار عمومی، ایجاد آشفتگی، تزلزل و به تبع آن، اضطراب در باورها و نگرش های رایج و ته نشین شده در کف جامعه اطلاق می شود که یکی از مهم ترین محصولات آن بدبینی نسبت به دولتها و فراتر از آن تمام سیستم مدیریت اجتماعی و فلج کردن کشور است. برای ایجاد تشویش در افکار عمومی ابزارهای گوناگونی وجود دارد اما طی دهه اخیر، فناوری های نوظهور اطلاعاتی و ارتباطاتی و به طور کل فضای مجازی با قابلیت های وسیع و مبهوت کننده ای که دارد، نقش اول را در بین این ابزارها به خود اختصاص داده است.

در این جلسه بیان شد که امروز افکار عمومی در ایران عمدتاً از طریق فضای مجازی و در فضای مجازی با محوریت پیام رسان ها یا شبکه های اجتماعی دچار لطمات جدی شده و دشمن توانسته برنامه خود را در جهت تشویش افکار عمومی تا حد قابل توجهی پیاده کند. اما نکته مهم اینجاست که هیچ آسیب اجتماعی ای به اندازه آسیب تشویش افکار عمومی فلج کننده نیست. در این جلسه تاکید شد که موضوع سالم سازی فضای تبادل اطلاعات و مقابله با تشویش افکار عمومی بیش از اینکه یک ضرورت عرفی باشد، یک تکلیف اسلامی است.

در ادامه این جلسه به راهکارهای اساسی برای پیشگیری از تشویش افکار عمومی در فضای مجازی اشاره گردید که شامل این موارد می شوند: خلق فضای مجازی داخلی، خوداتکایی و بازیگری، باز کردن چتر قانون در فضای مجازی، ایجاد آبشارهای محتوایی، تربیت اجتماعیِ بهره گیری از فضای مجازی و گرفتن بهانه های تشویش افکار عمومی از دشمن.

انتهای پیام/