معارف رضوی قابل عرضه به همه دنیاست/ امکان تأسیس فلسفه شیعی

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه، نشست تراث حکمی امام رضا(ع) با سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین محمد تقی سبحانی عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و حجت الاسلام علی رضایی طهرانی رئیس مجمع عالی حکمت اسلامی مشهد در این مجمع برگزار شد.

حجت الاسلام والمسلمین سبحانی در ابتدای این نشست گفت: سه ویژگی در میراث حکمی رضوی مطرح است. نکته اول این است که معارف حکمی رضوی یک مجموعه مستقل از دستگاه های معرفتی فکری بشری است. امام رضا(ع) زمانی مجموعه این میراث را عرضه می کنند که چند ویژگی در جهان اسلام وجود داشت. اول اینکه تشیع از مراحل نخستین اعتقادی گذشته و جامعه اعتقادی شیعه به بلوغ رسیده است.

وی اظهار کرد: پس از گذشت دوران کاظمین(ع) عناوین و محورهای مباحث اعتقادی شیعه روشن می شود. ویژگی دیگر اینکه در جریان فکری اهل سنت واگرایی های معرفتی شکل گرفته است. آنچه که بعدها آن را به عنوان مباحث کلامی نامیدیم از دوران امام رضا(ع) آغاز شده است.   

وی افزود: ویژگی سوم حضور فعال روسای ادیان در این دوره تاریخی و زمنیه عرضه اندیشه های آنها فراهم است. چهارم اینکه عصر امام رضا(ع) عصر ترجمه آثار فلسفی و غیرفلسفی به عربی است. امام در نقطه کانونی این حرکت پیچیده و درگیری توامان فکری به عرضه اندیشه های خود پرداخت.

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: با این پیشینه می توان فهمید دستگاه معرفتی که آن حضرت با میراث گذشتگان و علم قرآن عرضه می کند، نظام فکری مستقل بود. دو برهان لِمّی و اِنّی بر این استدلال وجود دارد.  برهان لِمّی به این معناست که در مکتب اسلام و با ظهور رسالت نبوی روشن است که معارف بلند اسلامی نکات تازه و عرصه های نوینی برای بشر گشوده است.

سبحانی ادامه داد: اگر ادعا شود رسالت پیامبر(ص) فقط برای احکام شرعی بوده است که قابل قبولی نخواهد بود. پس اولین رسالت پیامبر(ص) عرضه معارف نوینی است که قرار است اندیشه های بشری را به تکامل برساند.

وی ادامه داد: برهان اِنّی محصول اندیشه های امام و مقایسه آن با معارفی است که در آن عصر وجود دارد. امام رضا(ع) در مقابل تک تک اندیشه ها موضع مستقل می گیرد. یکی از ویژگی اندیشه های رضوی، اصل محور بودن است. دورانی که امام معارف خود را بر خلاف اصول گذشته عرضه می کند، جامعه به بلوغ رسیده است و جریان های مقابل فکری به دسته بندی می پردازند. امام در بین معارفی که عرضه می کند بر این نکته تاکید می کند که «اصلی از اصول را برای شما عرضه می کنم.»

سبحانی افزود: دورانی که امام به عرضه اندیشه می پردازد زمانی است که مکتب شیعه و معارف اهل بیت باید در قالب اصول و موازین علمی محکم عرضه شود. مجموعه معارف امام را نباید گزاره های مختلف پنداشت بلکه باید اصول بنیادین اندیشه پنداشت و این اصول را استخراج کرد که چگونه تبیین شده اند.

سبحانی معارف رضوی را دارای ویژگی دستگاه مندی دانست و گفت: امام رضا(ع) تنها یک سری اصول و قواعد حکمی و معرفتی ارائه نکرده بلکه این قواعد در دستگاه هماهنگ و مرتبط با هم ارائه شده و این را کاملا از سخنان امام می توان استخراج کرد. دستگاه حکمی و معرفتی تا زمانی که به صورت نظام و سیستم معرفتی درنیاید و این عناصر محکم معرفتی در کنار هم ننشیند نمی تواند مکتب فکری را عرضه کند.

وی ادامه داد: میان مکتب اسلام و معارف اهل بیت انسجام ارتباط وجود دارد. مجموعه معارف رضوی دستگاه کامل و منسجم و هدفمند را نشان می دهد که امروز به آن نظام معرفتی و سیستماتیک می گویند. وقتی ما از میراث حکمی رضوی سخن می گوییم باید بدانیم نظام معرفتی مستقل دارای زنجیره های اعتقادی محکم و در یک دستگاه کاملا منسجم تعبیه شده است.

سبحانی ادامه داد: بسیاری از کسانی که به سراغ روایات اعتقادی اهل بیت رفتند دست به گزینش می زدند و جمله یا عبارتی را از خطبه و منظاره ای استخراج می کردند و آن را شاهدی بر مدعای خود می گرفتند. این نحوه برش زدن از سخنان خسارت است. هیچ شخصی در دنیای امروز اجازه نمی دهد با برداشت از بخشی از سخنان او مطالب او را تفسیر کنند. مجموعه معارف رضوی باید در کنار هم بنشیند تا به خوبی خود را نشان دهند.

حکمت قرآنی و اهل بیتی دارای دو سرچشمه توامان است زیرا همزمان عقلانی است و از میراث وحیانی و علوم الهی بهره مند است بدون آنکه خللی در عقلانیت آنها وارد شود

وی اظهار کرد: امام رضا(ع) در حدود ۱۰ قاعده اساسی را در معارف ربوبی عرضه کرده است و این معارف از مبانی معرفت شناسی شروع و تا مباحث ذات الهی و رابطه انسان و خدا و نظام اراده را شامل می شود. این قواعد که به صورت گزاره های تعریف شده روشن از عبارات امام آمده و گاهی تکرار شده و با بیان های مختلف ابعاد آن روشن شده نشان از ارتباط وثیق دارد به طوری که اگر یکی از عناصر را از مجموعه بیرون بکشیم و عنصر مخالف قرار دهیم، پیکره دستگاه فکری به هم می ریزد.      

سبحانی تصریح کرد: روش معرفت شناسی اهل بیت را می توان وحی عقلانی و عقل وحیانی دانست. هم در فرمایشات ائمه به صراحت آمده و هم اصحاب امامیه در سه قرن نخستین شیعه به عنوان روش ممتاز به آن عمل کردند. روش اهل بیت تمسک به عقل با نظاره وحی و با میزان و داوری عدل است. همه معارف وحیانی امامیه با مبنای عقلانی موجه می شود ومبانی عقلانی که اهل بیت ارائه می کنند از علم الهی سیراب می شود و این پایه اساسی تبیین اهل بیت نسبت به امور عقلی است.

وی ادامه داد: حکمت قرآنی و اهل بیتی دارای دو سرچشمه توامان است زیرا همزمان عقلانی است و از میراث وحیانی و علوم الهی بهره مند است بدون آنکه خللی در عقلانیت آنها وارد شود.

وی افزود: اصل معرفت شناسی و ارتباط بین عقل و وحی در طول تاریخ در بین گروههای اسلامی، غیر اسلامی و غیر شیعی برقرار نشده است. اصل دیگر اینکه در میراث رضوی و حکمت علوی عدم سنخیت میان خالق و مخلوق و مباینت و مغایرت میان خلق و خالق یکی از اصول مورد تاکید امام در سخنان و مکاتبات و مناظراتش است. اصل دیگر این است که اساس دستگاه معرفتی رضوی و علوی این است که اراده خدا فعل و غیر ذات و حادث است. اصل دیگر اینکه به تبع اراده حادث، جهان حادث است.

سبحانی بیان کرد: اصل مهم دیگر این است که هر چیزی که به خودش شناخته شود، او مصنوع است. هر چیزی را که شما توانستید بشناسید آن شی خالق نیست. خالق با عقل ما قابل شناسایی نیست. در تعابیر امام آمده که تنها راه شناخت عقلی خداوند از طریق آثار و خلق است.

وی با طرح این پرسش که چگونه خالق را بشناسیم؟ گفت: وقتی از طریق خلق بخواهیم خدا را بشناسیم، مبنا را این قرار داده ایم که در خلق ذره ای از خداوند وجود دارد و ما با تمسک به خلق کمالات خالق را می شناسیم؛ این در معارف رضوی باطل است. اگر  قائل به سنخیت میان خالق و مخلوق شدید خلق را خداوند در مرتبه نازله قرار داده اید و قدرت و علم خداوند، مقداری بزرگتر از قدرت و علم خلق در نظر گرفته شده است.

وی در پایان سخنانش بیان کرد: چند اصل روشن در فرمایشات امام رضا(ع) وجود دارد که کاملا عقلانی است و با تراث حکمی عقلانی بلند سروکار دارد. این معارف چون سرچشمه وحیانی دارند بی نظیر و مستقل هستند و این نشان دهنده نیازمندی انسان به بشر است. ما می توانیم بگوییم امروز معارف رضوی به دلیل درگیری با همه مکاتب قابل عرضه به همه دنیاست.

داشتن فلسفه شیعی امکان پذیر است

در ادامه این نشست حجت الاسلام رضایی طهرانی گفت: عنوان بحث ما تراث حکمی امام رضا(ع) است. تراث به معنای میراث است ولی این واژه کم کم به میراث مکتوب اطلاق شده است. تراث حکمی رضوی یعنی گفتار و رفتار از امام رضا(ع) که مضمون و پیامش حکمت است. حکمت واژه ای قرآنی است لذا ما حکمت را مترادف فلسفه نمی دانیم. هر مقدار از آموزه های فلسفی را که مبرهن باشند را مثال حکمت می دانیم.   

وی افزود: امام رضا(ع) را به عنوان امام می شناسیم اما اینجا مقصود ما از امام رضا(ع) امامت شیعیان نیست بلکه مقصود ما مجموعه شخصیت حقیقی و حقوقی ایشان است. تراث حکمی رضوی یعنی آنچه که از امام رضا(ع) شامل میراث لفظی و گفتاری و تقریر حضرت که مضمون حکمی دارد، به دست ما رسیده باشد.

وی ادامه داد: ما علم مصطلحی در آموزه های قرآن و سنت نداریم. قرآن و سنت مشتمل بر آموزه هایی است که می تواند دستمایه تاسیس علم شود.

رضایی طهرانی با طرح این پرسش که با توجه به داشتن فقه و کلام شیعی، آیا می توانیم بر اساس فرهنگ اهل بیت فلسفه شیعی داشته باشیم یا خیر؟ گفت: در جواب این سوال چند دیدگاه مطرح است. دیدگاه اول این است که عبارت علم فلسفه شیعی پارادوکسیکال است. فلسفه نمی تواند آبشخور غیر عقل داشته باشد و نمی تواند از نقل و مرجعیت استفاده کند. ما کلام و حقوق و فقه شیعی داریم اما فلسفه شیعی نداریم.

رییس مجمع عالی حکمت اسلامی مشهد افزود: دیدگاه دوم این است که نه تنها امکان بلکه اکنون فلسفه شیعی داریم. کسانی که معتقدند فلسفه همان کلام و کلام همان فلسفه است به این عقیده دارند که کلام شیعه همان فلسفه شیعه و فلسفه شیعه همان کلام شیعه است. من معتقدم ما می توانیم فلسفه شیعی داشته باشیم اما نداریم و این به کم کاری ما باز می گردد.

ما علم مصطلحی در آموزه های قرآن و سنت نداریم. قرآن و سنت مشتمل بر آموزه هایی است که می تواند دستمایه تاسیس علم شود

رضایی طهرانی تصریح کرد: چگونه ما می توانیم فلسفه شیعی را رقم بزنیم؟ اول اینکه نظریه آیت الله جوادی آملی را در هندسه معرفتی مطرح کنیم و آن را به عنوان مبنا در فلسفه شیعه قرار دهیم. نظر آیت الله جوادی آملی این است که عقل در برابر نفس نیست در مقابل نقل است و در مقابل دین نیست. عقل و نقل زیرمجموعه دین هستند. این نگاه می تواند نگاه ما را به عقل به نحوی تغییر دهد که عقل را زیر مجموعه دین قرار دهیم.

وی افزود: نگاه دوم این است که ادعای ملاصدرا را بپذیریم. ملاصدرا معتقد است که اگر ما به سخن مرسوم رسیدیم، این سخن در حد وسط برهان قرار بگیرد.  

رضایی طهرانی گفت: ما اگر مراجعه ای به سخنان امام رضا(ع) داشته باشیم می بینیم که امام در مقوله حکمت و فلسفه مطالبی بیشتر از دیگر امامان دارد. عوامل متعددی در این زمینه نقش داشته است و یکی از آنها عصر و دوره امام بود.

وی در پایان سخنانش بیان کرد: من وجود سیستم و نظام را نه فقط برای امام رضا(ع) بلکه برای همه اهل بیت می بینم.

انتهای پیام/