عشق نزد مولانا نردبان رسیدن به خداست

به گزارش پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه به نقل از شبستان، «محمد ابن محمد ابن حسین حسینی خطیبی بکری بلخی» معروف به «مولانا»، مولوی، رومی که در دوران حیات اش او را با القاب «جلال الدین»، «خداوندگار»، «مولانا خداوندگار»، می شناختند، شاعر و عارف پارسی گوی بود که به سبب نوع نگاهش به جهان و زندگی، سلوک، منش و عقایدی که داشت مریدان فراوانی پیدا کرد و طی قرن ها پس از مرگش مکتبی که او پایه نهاد هنوز در سرتا سر جهان یادآور اندیشه اوست. او با ابیات پر مغز و معنای خود نگرش تازه ای نسبت به فهم جهان ارایه کرد. او ابیات پرمغز و معنای خود نگرش تازه ای نسبت به فهم جهان ارایه کرد.

هشتم مهرماه، روز بزرگداشت این شاعر پارسی گوی است. چه آثار و نظریاتی که تا این روزگار در مورد مولوی نوشته و چه نگرش هایی که به او نسبت داده شده است. گویی در این میدان همه تلاش کردند خود را مولوی پژوه بدانند و هر کس از ظن خویش مولانا را به گردونه نقد و بررسی بکشد و افکار و اندیشه او را به زعم خود تفسیر کند.

با این وجود اما در میان تمامی این نقد و نظرها، بسیارند افرادی که توانستند کُنه وجودی اندیشه او را درک کنند و برای دیگران از یافته هایشان بگویند که در ادامه و به مناسبت روز بزرگداشت مولانا مواردی که تنی چند از پژوهشگران مطرح کرده و با خبرنگار گروه اندیشه خبرگزاری شبستان در میان گذاشته اند را ارایه می کنیم.

«مهدی کمپانی زارع»، دانش آموخته فلسفه است و از سال ۱۳۸۹ تا کنون آثار متعددی درباره مولانا به رشته تحریر درآورده است که از میان آنها می توان به «مولانا و مسائل وجودی انسان»، «مولانا و مدرسه عشق»، «مولانا و معنای زندگی»، «حیات معنوی مولوی»، «مولانا و اخلاقی زیستن» و «خدا به روایت مولانا» اشاره داشت.

این مولانا پژوه اظهار کرد: مولانا دغدغه انسان و دردِ خدا دارد و می خواهد میان انسانی که در عالم خاک است و خدایی که در همه عوالم زیرین و زبرین و به ویژه در عالم معنا ظهور می یابد؛ پیوند برقرار کند. من این مساله را در آثار اشاره کرده ام که مولانا متفکری «انسان – خدا – درد» است.

وی ادامه داد: او انسان را در وضعیت فراق و جدایی از خالق و محبوب ازلی خود می داند. از این رو، همه همّ و غم مولانا این است که دست انسان را در دست خدا بگذارد و برای رسیدن به این هدف و غایت از ابزارهای مختلف از جمله عشق، اخلاقیات و ریاضات شرعی و صوفیانه استفاده می کند. برخلاف آنچه برخی گمان کرده اند مولانا عشق را صرفاً نردبانی برای وصول انسان به عالم معنا می داند و عشق از ابزارهای اوست برای رسیدن به محبوب.

کمپانی زارع با بیان اینکه از دیگر ابزارهای مولانا اخلاقیات است، گفت: اخلاقیات ابزاری برای خداخو شدن انسان است؛ چنانچه در روایت آمده که «تخلقوا باخلاق الله». مولانا از ریاضات شرعی و عرفانی نیز برای وصول به چنین غایتی استفاده می کند. او در مقام تعلیم به چیزی جز قرب و وصال انسان ها به خدا نمی اندیشد و از همان ابتدای مثنوی در نی نامه – چنانکه در کتاب مولانا و مسائل وجودی انسان به تفصیل گفته ام – با مخاطب خود شرط می کند که اگر خود را در موقعیت فراق و مشتاق به قرب و وصال نمی یابی، این کتاب به کار تو نمی آید و از ظن خود یار من شده ای و به درون من راه نخواهی یافت.

به اعتقاد این محقق، مولانا مثنوی خود را دکانی می داند که در آن کالایی مشخص و خاص فروخته می شود و همه کالاهای دیگر در خدمت ارائه و عرضه همان کالاست و مولانا برای روشن کردن این مطلب به بزّازان اشاره می کند که در دکانشان پارچه های مختلف عرضه می کنند و کاری جز فروش پارچه ندارند و اگر تکه آهنی در مغازه شان دیده می شود؛ صرفاً برای اندازه گیری و گز کردن است:

پیش بزازان قز و ادکن بود     بهر گز باشد اگر آهن بود

وی در این راستا اضافه کرد: کالای اصلی دکان مولانا در مقام تعلیم بیان فراق و تبیین راه های وصال است و هرچه در این دکان از نقلیات و عقلیات و قصص و حِکَم و … دیده می شود،؛ برای ارائه آن کالای اصلی است.

کمپانی زارع در مورد دیدگاه مولانا در مورد روش اخلاقی زیستن، گفت: اساساً در نگاه مولوی اخلاقی زیستن به دو چیز منوط است: نخست بیرون کردن بیگانه ها و غیر خودی ها و دوم، شبیه شدن به آشنایان و خودی ها. یعنی در اولین مرحله باید مجموعه ای از اموری را که با ما بیگانه است از خود بیرون کنیم. اصلی ترین بیگانه ها و غیرخودی ها در منظر او نفسِ امّاره است. نفس مرکز خواهش های پست مادی است که ما را به اسارت امور دنیوی در می آورد. او نفس را مادر بتها می داند و بر آن است که همه رذایل از آن چشمه می گیرد. بنده در کتاب «مولانا و اخلاقی زیستن» به تفصیل به این مبحث پرداخته ام و نشان داده ام که مولانا عشق و ریاضات شرعیه را ابزارهایی کارآمد برای مقابله با نفس و وسوسه های آن می داند.

وی ادامه داد: عمده چیزی که مولانا در حوزه اخلاقیات توصیه می کند آن است که انسان ها بر نفس خود مسلط شوند؛ چرا که مهمترین ویژگی نفس، خودمحوری و خودگروی محض است و آن همه چیز را در خدمت خودش می خواهد و امکان توجه به دیگری و دیگر گزینی را که رکن اخلاقی زیستن است از ما می ستاند. او در دفتر نخست مثنوی وقتی که از امیرالمومنین امام علی (ع) یاد می کند، در کنار همه فضائل حضرت(ع) به این اشاره می کند که ایشان توانسته بر نفس خود مسلط شود و از این روست که بر خشم و غضب، لگام زده است و می تواند با دیگران مواجهه ای اخلاقی داشته باشد.

این پژوهشگر در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه  چرا تصویر غالب از مولوی صوفی ای صاحب کرامت یا شاعر عاشق پیشه است، بیان کرد:  اینکه مولانا اشعاری عاشقانه دارد و در زمان حیات خود اهل طرب و سماع بوده، مطلبی است که تردیدی در آن نمی توان داشت و بنده در کتاب «حیات معنوی مولوی» که به تشریح زیست مولانا اختصاص دارد، به تفصیل بدان پرداخته ام؛ اما پیرامون مولانا و زندگی و شخصیت و کردار او فضایی اسطوره ای دیده می شود که از همان قرون نخست پدیدار شده و مانع از شناخت واقعیت شخصیت و اندیشه های او شده است.

وی افزود: در میان فرهیختگان ما مولانا به عنوان عارفی بزرگ و مفسری درون گرا شناخته می شد؛ اما تصویر عوام و بسیاری از جماعات صوفیه از او درویشی صاحب کرامات بود که کارهای غریب می کرد و این دقیقا همان نگاه اسطوره ای است که در حوزه های دیگر فرهنگی نیز ما با آن مواجه هستیم. همچنین جز در چند دهه اخیر، آثار مولانا به نحو فراگیر در دسترس عموم و حتی محققان قرار نگرفته و شناخت بیشتر مردم از وی بسیار دور از اصل حیات و افکار او بوده است و محققان آثار تحقیقی خود را درباره افکار وی چند سالی بیشتر نیست که در دسترس همگان قرار داده اند.

بنابر این گزارش،‌ از دیگر مباحثی که درباره مولانا باید به آن توجه داشت، محبوبیت او در میان همه کسانی که است با اشعارش مواجه می شوند، مسلمان و غیرمسلمان همه به گونه ای شیفته آثار او می شوند و شاید مهمترین دلیل آن باشد که او در آثارش بر وحدت انسان ها و فطرت آدمیان تکیه زده و اشعاری که می سراید به اخلاقیات و سطحی از زندگی اشاره دارد که هر انسانی می تواند با اندکی خداجویی و درک وجودی از خود به آن دست یابد و در صورت ممارست به آن سیره و روش، زندگی اش را بر پایه این مسیر متعالی برای تقرب به حضرت حق پایه گذاری کند.

در راستای بررسی این بُعد از اندیشه مولانا بر آن شدیم بخش هایی از مباحث دکتر «کریم زمانی»، مولاناپژوه در این باب را بررسی و ارایه کنیم.

زمانی در سخنرانی خود در مورد دیدگاه مولوی نسبت به زندگی و انسان گفت: مثنوی کتابی است که به ظاهر یک منظومه تعلیمی است، اما مثنوی در حقیقت یک حماسه روحانی است و این حماسه عرفانی قلمرو مخاطبانش بسیار وسیع و متنوع بوده و کمتر فارسی ‌زبانی است که بیتی، مصراعی، مثالی و یا حکایتی از این کتاب عظیم به خاطر نداشته باشد و حتی برخی از ابیات آن به فرهنگ عمومی جامعه نیز راه پیدا کرده است. این قلمرو وسیع مخاطبان مثنوی را از حجم شروح و نیز از حجم فراوان ردّیه‌ها می ‌توان دریافت.

وی با بیان اینکه مولانا حرکت در خطوط مشترک همه ادیان دارد، ابراز کرد: از این رو، سخنش تفرقه‌انگیز نیست بلکه همه طیف های فکری را زیر یک سقف جمع می کند. اگر به مثنوی و دیوان غزلیات مولانا نظر کنیم، می ‌بینیم که خط ممتد واحدی از آغاز تا پایان امتداد یافته، مانند چشمه‌ای که از قله‌ای جوشیدن می ‌گیرد و به دامنه‌ها و دشت‌ها سرازیر می ‌شود و پستی ‌ها و بلندی ‌ها را طی می ‌کند و سرانجام به دریا می ‌پیوندد.

این محقق با طرح این پرسش که این خط ممتد چیست؟، تاکید کرد: تلاش روح برای رهایی از عالم ظاهر و رسیدن به عالم باطن و گذر از نمودهای متکثر و پیوستن به هستی مطلق این خط ممتد است. مولانا در ابیاتی رمزی و تشبیهی از زبان برف، حال آدمی را در این جهان محسوس بیان می‌کند، فراق انسان را خوب ترسیم کرده است و ضرورت سیر و حرکت به سوی مبدأ کل را واقعاً هنرمندانه بازگو کرده است.

وی یادآور شد:‌ نتیجه آنکه به نظر می رسد یکی از اصلی ترین مسایلی که می توان در مورد وجه تمایز مولانا با سایر شاعران و عارفان مطرح کرد، نوع جهان بینی وی است. دیدگاهی که او نسبت به انسان مطرح می کند دیدگاهی متعالی است و ارزشی که اگر آدمی خود نسبت به آن واقف باشد می تواند گردونه این نظام هستی را به خدمت خود بگیرد و در مسیر رضای خداوند گام بردارد. خدایی که از رگ گردن به او نزدیک تر است و جز سعادتش نمی خواهد.*

* تلخیصی از سخنرانی «دکتر کریم زمانی»، مولانا پژوه در دفتر شعر جوان