تفاوت نقد با مرور کتاب؛ کج‌اندیشی‌­های ساختاری

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ـ تحلیلی طلیعه، سید حسین حسینی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، مقاله‌ای با عنوان «تفاوت نقد(critique) با مرور کتاب (book review)؛ کج اندیشی‌­های ساختاری»، نگاشته است که در ادامه می‌آید:

مقدمه

چندی پیش به مناسبت ارائه طرحی پژوهشی که از نسبت‌­سنجی نقد کتاب با  مسئله علم دینی سخن می‌گفت، در جلسه­ای با حضور چند تن از اعضای هیئت علمی موسسه ­ای پژوهشی شرکت داشتم. متاسفانه بسیاری از مسائلی که سال­هاست پیرامون آنها مطالعه و تحقیق شده و مقالات و کتاب­ های فراوانی نیز درباره آنها موجود است، همچنان برای عده­ای ناشناخته مانده و باید در جلسات تخصصی به ارائه تعاریف ابتدایی و تبیین مسائل اولیه پرداخت؛ در حالی که بیش از شصت سال است به طور رسمی و در کل دنیا، مباحث «علم دینی» (Religious science) مطرح شده و مستندات بسیاری در این زمینه در اختیار داریم و خوب است بدانیم این موضوع مختص به اقتضائات انقلاب اسلامی هم نیست.[پرسش یکی از اعضاء جلسه این بودکه مگر علم دینی همان علوم اسلامی نیست؟ و چون حوزه‌های علمیه به علوم اسلامی پرداختند، پس شما چه حرف جدیدی دارید؟! به راستی که از این نوع برداشت ها باید به خدا و عزرائیل پناه برد!؛ نوع استدلال را ملاحظه کنید! اولا مفهوم علم دینی با علوم اسلامی برابر نیست؛ در این خصوص توضیحاتی دادم که علم دینی به چه معناست (ر.ک: حسینی، سید حسین، (۱۳۹۷)، فلسفه را گل آلود نکنیم؛ امکان و امتناع علم دینی، متن یادداشت علمی، خبرگزاری طلیعه ۲۱فروردین) ؛ و ثانیا چنانچه در حوزه‌ های علمیه به علوم اسلامی پرداخته می‌شود، دلیل آن است که دیگر به علوم اسلامی نپردازیم؟؛ کدام بخش از علوم اسلامی؟، کدام نسبت بین حوزه و علوم اسلامی؟ و ده‌ها و صدها  مسئله در این میانه قابل طرح است؛ جدای از پنداشت غلط صغروی این سخن].

از سوی دیگر افرادی که به خود اجازه اظهار نظر در مورد یک طرح پژوهشی را می ­دهند،علی الاصول باید علم و مطالعه کافی در زمینه مربوط را کسب کرده­ و در محیط های علمی نیازی به بیان واضحات و مقدمات نباشد. اخلاق علمی ایجاب می­ کند هر متخصصی تنها در حوزه ­های تخصصی خودش اظهار نظر کند و یا حداقل آگاهی لازم در مورد موضوع بدست آورده باشد؛ اما در این میان، اظهار نظر یکی از اعضاء جلسه (که خود را از عالمان برجسته رشته خود می‌پندارد!)، برای من بسیار جالب توجه بود که: نقد کتاب، همان مرور کتاب است و در خارجه نیز چنین و چنان است و به هر حال اهمیت چندانی ندارد…!

در پاسخ، توضیحاتی مطرح کردم که مرز نقد ( critique) با مرور کتاب (book review) ، حتی در همین خارجه ­ای که می‌فرمایید، نزد متخصصان روشن است. از این گذشته، چنین تلقی ­ای در مورد بی­ اهمیتی مرور کتاب، نشان از نشناختن اقتضائات پژوهش در دوران جدید دارد؛ اما طبیعی بود که تغییر ذهنیت‌های منجمد و بسیط، کاری کارستان است که از دست چون مَنی با توانایی‌های بشری ساخته نیست.

فارغ از این داستان تأسف ­انگیز و جدای از بحث در خصوص آسیب‌ها و معضلات نظام پژوهشی در مجامع علمی ما و وجود کج اندیشی‌های ساختاری در چنین جلساتی، که ریشه در ساختار معیوب غیر علمی حاکم بر مراکز آموزشی و پژوهشی دارد، چندی بعد کتابی از بِرَد هوپر(Brad Hooper ) به دستم رسید با نام «چگونه مرور کتاب بنویسیم؟» هوپر، بِرَد (۱۳۹۶) چگونه مرور کتاب بنویسیم؟، ترجمه علیرضا شفیعی نسب، تهران، انتشارات ترجمان علوم انسانی.

Hooper, Brad, Writing Reviews for Readers’ Advisory, American Library Association Chicago, 2010.] ؛ و این  مسئله باعث شد در این یادداشت کوتاه به تفاوت های نقد و مرور کتاب بپردازم.

درباره نویسنده

هوپر یکی از معروف­ترین مرورنویسان کتاب و ویراستاران کتاب‌ های بزرگسالان در بوک لیست  (Booklist )؛ مجله مرور کتاب انجمن کتابداری آمریکا در شیکاگو است.

وی در این کتاب پس از فصل بازاریابی از طریق مرورنویسی، یک فصل را به تفاوت‌های مرور و نقد اختصاص داده و در فصول بعدی از: انواع مرورها، محتوای مرور کتاب، ویژگی‌ های یک مرور خوب، ویژگی‌ های یک مرورنویس خوب، و برگزاری کارگاه های مرور نویسی یاد می‌کند.

تفاوت مرور و نقد

 هوپر در کتاب خود به سه تفاوت مرور و نقد پرداخته که من آنها را تفاوت در ساختار، هدف، و مخاطب می ­نامم و سپس به دو مورد دیگر اشاره خواهم کرد که وی بدان ها نپرداخته است.

۱- تفاوت ساختاری

وی اذعان می‌کند مرور، کلی­تر و فراتر بوده اما نقد، درباره یک  مسئله مشخص است یعنی مرور، نوعی بررسی کردن (survey) و به اشتراک گذاشتن برداشت‌ های اولیه و ارزیابی تمام وجوه با تعادلی نسبی است در حالی که نقد، کانون مشخصی دارد و بر یک ویژگی یا خصوصیت یا مشخصه یا گرایشی خاص، تمرکز می‌کند(ر.ک: همان، ص ۳۱). بنابراین می‌ توان مرور را برداشت‌ هایی نسبتا  کلی، مجمل و با هدف معرفی کلّیت یک اثر و ترسیم تصویر کاملی از محتوای آن یا توصیف نقشه کتاب(ر.ک: همان، ص ۳۸) دانست، اما نقد،  مسئله محور و تحلیلی است.

۲- تفاوت هدف

مرور کتب مانند یک اعلامیه خبری درباره چاپ کتاب جدیدی در بازار است که به تازگی منتشر شده یا به زودی منتشر می‌شود و از این رو، در مرور،  مسئله مناسبت زمانی (timeliness) مطرح است در حالی که نقد کتاب، نگاهی سنجیده و متمرکز در خصوص یک کتاب است که احتمال دارد چندین سال قبل چاپ شده یا حتی متنی چاپ نشده باشد. لذا هدف مرور، ارائه گزارش خبری از کلیت پیرامون یک کتاب جدید است اما در نقد، یک تحلیل تخصصی در وجوهی از مسائل یک کتاب مطرح می‌ شود(ر.ک: همان، ص ۳۲).

۳- تفاوت مخاطب

اگرچه بین مخاطب مرور و مخاطب نقد کتاب، هم­پوشانی‌هایی وجود دارد اما مخاطب مرور، خوانندگانی عمومی‌اند که خواهان کتاب خوب برای مطالعه هستند برخلاف مخاطبان نقد که پژوهشگران یا خوانندگان بسیار جدی ­اند که به دنبال نفوذ به عمق یک موضوع یا نوشته ای هستند و به صورت خلاقانه درصدد یافتن چیزی فراتر از یک ارزیابی و طرح کلی یک کتاب هستند و هدفشان از نقد، درک عمیق یک  مسئله است تا ارضای نیاز صرف به مطالعه(ر.ک: همان).

۴- تفاوت روشی

از جمله تفاوت‌هایی که هوپر به آن اشاره نکرده، تفاوت‌ های مِتدیک بین مرور و نقد کتاب است؛ چرا که نقد، از سنخ مطالعات تطبیقی و مقایسه­ ای است و به خصوص اگر درصدد نقد علمی یک کتاب یا یک اثر علمی برآییم، به ناچار بایستی به بررسی و ارزیابی نقاط قوت و ضعف و نیز اشتراکات و اختلافات آن اثر با سایر آثار علمی پرداخته شود تا بتوان به تحلیل عمیقی از آن دست یافت؛ و برای چنین امری، مطالعات تطبیقی ضروری است؛ این در حالی است که در مرور کتاب، ارائه نگاه‌ های انتقادی مقایسه­ ای لازم نیست و با مراجعه به خود اثر می‌توان به ترسیم و مرور نقشه کلی کتاب دست یافت.

۵- تفاوت مبنایی

هدف نهایی نقد، ارزیابی و قضاوت در خصوص کتاب است و اگر آن کتاب علمی باشد، طبیعتا  انتظار می‌ رود قضاوتی علمی درباره آن صورت پذیرد و از این رو، یک ناقد علمی نهایتا  داوری و رأی علمی خود را در پذیرش یا عدم پذیرش دستاوردهای علمی کتاب به صورت شفاف و روشن اعلام می‌کند؛ نقد علمی در جای خود چنین تعریف شده است: تحلیل و ارزیابی نقاط قوت و ضعف یک اثر علمی در ابعاد شکلی و محتوایی با توجه به معیارهای علمی خاص(ر.ک: حسینی، سید حسین (۱۳۹۰)، کارگاه پژوهشی متد نقد کتاب، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و ن.ب: حسینی، سید حسین (۱۳۹۴)، نقد در تراز جهانی، جلد اول، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و ن.ب: حسینی، سید حسین (۱۳۹۵)، اصول راهنمای تنظیم مقاله نقد، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و ن.ب: حسینی، سید حسین (۱۳۹۷)، چگونه یک مقاله نقد پژوهشی بنویسیم؟ ، متن یادداشت علمی، خبرگزاری طلیعه، ۳۱ تیر، کد خبر ۷۲۳۹۷).

انتهای پیام/