اندیشه سیاسی فارابی

 به گزارش «خبرنگار پایگاه تحلیلی طلیعه» زهرا شمیرانی؛ آرای متفکران هر دوره نگاه به شرایط عصر خویش داشته و به یک معنا پاسخی به مسائل و نا‌بسامانی های زمانه یا طرحی برای سامان اوضاع جامعه بوده است و نظرگاه هر کدام در مواجهه با موضوعات سیاسی با دیگران تفاوت هایی دارد.

محسن مهاجر‌نیا در کتاب اندیشه سیاسی فارابی که بخشی از طرح گسترده و طولانی است با نگاه و قرائتی نو، ‌اندیشه سیاسی فارابی را می‌کاود و علاوه بر تحلیل زندگی سیاسی و سوانح زندگی معلم ثانی، به مبانی معرفتی، هستی شناختی و انسان شناختی فارابی توجه می‌کند و با تبیین اجزای منظومه ی فلسفه سیاسی آهنگ عزیمت از فرد به اجتماع و قدرت و نظام سیاسی و دولت و حکومت ادامه می یابد. تحلیل منطق درونی، نویسنده را به بحث های ساختاری قدرت سیاسی، اشکال حکومت، جایگاه حاکمان، نهادهای حکومتی و گروه های سیاسی و مردم کشانده و تبیین حاکمیت در عصر غیبت «رئیس اول» ضرورت «ولایت فقیها‌ن» را به بیان آورده است.

اصلی ترین پرسش‌هایی که کتاب حاضر در صدد پاسخگویی به آنها برآمده عبارتند از:

۱- اوضاع سیاسی فرهنگی قرون سوم و چهارم چه تاثیری در اندیشه و شخصیت سیاسی فارابی داشت؟

۲- اصول و مبانی فلسفه سیاسی معلم ثانی کدامند؟

۳- سازمان سیاسی و حکومت در اندیشه فارابی چه جایگاهی دارد؟
پاسخ به دو پرسش آخر در گرو پاسخ به این پرسش بنیادین است که آیا در آثار فارابی، ‌فلسفه سیاسی، فرع بر متافیزیک است یا بیان متافیزیک تنها برای تبیین سیاست است؟

مهاجر‌نیا، برخلاف بسیاری محققان دیگر به این نتیجه رسیده که فارابی برای ترسیم مدینه فاضله و سیاست مدینه خویش به معرفت هستی و انسان شناسی پرداخته و مباحث سبب اول موجودات، ‌اسباب ثو‌انی و مباحث عقول را مطرح کرده تا جایگاه عقل فعال را مشخص کند و آن را با «جبرئیل» و « روح‌القدس» که مفیض فیوضات وحیانی است، منطبق سازد و با ایجاد رابطه آن با «انسان کامل» محور مدینه فاضله ی خویش را در قالب «نبی»، ‌«امام»، «رئیس اول»، «واضع نوامیس»، «ملک»، ‌«فیلسوف» و «مدبر مدینه» ارائه دهد بنابراین قرائت از اندیشه معلم ثانی، طبیعی است وقتی وی معتقد است که حاکم مدینه باید فیلسوف باشد به ناچار سیاستش را نیز باید با متافیزیک هم آهنگ کند.

آنچه نتیجه مهم مهاجر‌نیا از اندیشه سیاسی فارابی است و در قالب کتاب مذکور ارائه شده، ‌ چنین است که: معماری فارابی در ترسیم مدینه و امت فاضله و مضاوات آن که به ۷۲ نوع نظام غیر فاضله می رسند، اولا از ابداعات فکری خود اوست و ثانیا ناظر به واقعیت های خارجی است و بر خلاف تصور نادرست برخی از پژوهش گران، ایده های خیالی نیست. او نظام سیاسی فاضله ای را ترسیم می کند که هیچ گاه با خلا رهبری، قانون و فضایل مواجه نمی شود، ‌بلکه سطوح رهبری او که از «رئیس اول»، «رئیس تابعه مماثل»، ‌ »رئیس سنت»، «روسای سنت» و «روسای فاضل» تشکیل شده به تناسب در همه زمانها قابل دسترسی است.

در کتاب «اندیشه سیاسی فارابی» مسائلی چون خاستگاه قدرت و دولت، به اجمال بیان شده است؛

بخش اول کتاب متشکل از سه فصل است. فصل اول، اوضاع سیاسی – اجتماعی عصر فارابی را تشریح کرده. در این فصل به وضعیت سیاسی جامعه اسلامی، ‌به ویژه بحران خلافت از خلیفه شانزده عباسی معتضد بالله، تا خلیفه بیست و سوم مطیع الله، و رابطه دین و دولت و تاثیر اختلافات مذهبی در اوضاع سیاسی و هم چنین اوضاع بین المللی خلافت عباسی اشاره شده است.

فصل دوم به تشریح اوضاع فرهنگی عصر فارابی پرداخته، در این فصل ابتدا، به اهمیت علوم و فنون در قرن سوم و چهارم و موقعیت « دار‌الحکمه – بغداد» اشاره شده و با معرفی مراکز انتقال علوم از یونان و روم و ایران و هند به جهان اسلام، چگونگی توجه مسلمین به دانش زمانه و نقش نهضت ترجمه و فیلسوفان و شار‌حان ومتر‌جمان مسلمان، به ویژه معلم ثانی مطرح شده است و در پایان ، ‌وضعیت فرهنگی بغداد «مرکزخلافت» بررسی شده است.

فصل سوم، زندگی علمی، سیاسی و فرهنگی را کاویده و بعد از شرح اوضاع سیاسی و فرهنگی قرون میانه، شخصیت علمی، سیاسی و فرهنگی و مذهب و نقش او در فلسفه سیاسی اسلام بیان شده است.

بخش دوم کتاب هم شامل چهار فصل است که از فصل چهارم آغاز می شود. فصل چهار به روش شناسایی پرداخته است. در این فصل با تاکید بر روش‌ مندی و انسجام درونی در منظومه فکری فارابی به مباحثی چون تربیت، فضایل و ‌احصاء علوم توجه شده است.

و فصل پنجم به معرفت شناسی پرداخته. این فصل به انواع قوای انسان در مراحل معرفت با توجه به نقشی ادراکات حسی و حواس باطنی پرداخته و سپس معرفت عقلی، اقسام عقل و ادراکات عقلی را بیان کرده است و در ادامه رابطه ذات شناسند‌ه و موضوع شناسایی را از منظر فارابی مطرح کرده و در مرحله سوم به معرفت اشراقی و اهمیت «‌فصول ا‌لحکم» از نظر شناخت شناسی پرداخته است.

فصل ششم، معرفت هستی و انسان شناسی است. در این فصل ابتدا بحث وجود مراتب هستیطرح شده. سپس جایگاه افلاک و عقول و نفس انسانی با تشریح عالم مافوق و مادون قمر بیان شده است و بر اساس نظریه ی فیض به چگونگی ارتباط انسان کامل با عقل فعال و نحوه ی دریافت فیض الهی در عرصه حیات اجتماعی اشاره شده است.

فصل هفتم، غایت شناسی است. در این فصل با اشاره به اینکه منظومه فکری معلم ثانی بر اساس غایا‌ت فاضله جهت گیری شده و اصولا وی فیلسوفی غایت گر‌است، چهار مقوله غا‌یی کمال، سعادت، خیر و فضیلت بررسی شده است. بخش سوم کتاب اما پیرامون فلسفه و نظام سیاسی فارابی است. این بخش خود شامل هفت فصل است که از فصل هشتم می‌آغازد.

فصل هشت فلسفه سیاسی فارابی است که در آن جایگاه فلسفه سیاسی و مدنی معلم ثانی مطرح شده و با توجه به اینکه فارابی علم مدنی را متصدی بیان فلسفه سیاسی خویش می داند. به تفصیل این علم موشکافی شده و کار ویژه های سه گانه آن، ‌یعنی مبادی شناسی، غایت شناسی و دولت شناسی تشریح گردیده است.

فصل نهم پیرامون فرد و اجتماع مدنی است. بحث از منشا حیات اجتماعی و ماهیت اجتماع و انواع اجتماعات از منظر جغرافیایی و ارزشی، مباحث این فصل را تشکیل می دهد.

فصل دهم، درباره نظام های سیاسی است. در این فصل مفهوم نظام سیاسی و خاستگاه مشروعیت و شکل های حکومت از منظر این فیلسوف‌، ‌مطرح شده است.

فصل یازدهم ساختار نظام سیاسی – رهبری است. این فصل به بیان ساختار حکومت و جایگاه رهبران و روسا و هم چنین نهادهای حکومتی و نخبگان فکری و توده ی مردم و گروههای مخالف پرداخته است. عمده بحث در این فصل به رهبری و سطوح مختلف آن یعنی رئیس اول، ‌رئیس مماثل، رئیس سنت، روسای سنت و… تشریح کرده.و نهادهای پنج گانه فرهنگی، کارگزاران، اقتصادی، نظامی و علمی در ساختار حکومت طرح شده است.

در فصل سیزدهم گروهای مخالف در حکومت فاضله بر شمرده و ماهیت و عملکرد ده گروه نو‌ابت و هشت گروه بهیمیو‌ن و وظایف دولت فاضله در قبال آنها را ذکر کرده است.

فصل چهاردهم و پایانی نیز نظام های سیاسی غیر فاصله را تبیین کرده است. فارابی با الهام از معارف اسلام، نظام های غیر فاضله را به چهار نوع فا‌سقه، جا‌هله، ‌ مبد‌له و ضاله تقسیم می کند و هر کدام از این نوع حکومت ها را نیز به شش نوع تقسیم می کند و در مجموع ۲۴ نوع حکومت می شود.

هر حکومتی ممکن است در یکی از سطوح ملی، ‌منطقه ای و جهانی به وجود آید؛ بنابراین شکل های حکومتی به ۷۲ نوع می رسد که این فصل همه آنها را اجما‌لا بررسی کرده است.

به نحو اجمال آنچه از بخش اول کتاب می توان گفت این است که کناره گیری فارابی از قدرت سبب شد وی به خوبی بحران زمانه را مشاهده کند بنابراین به بازسازی نظام مطلوب خویش در قالب آثار سیاسی‌اش چون « السیا‌سه المد‌ینه» و « آراء اهل المد‌ینه الفا‌ضله »‌پرداخت. او نمی‌توانست بدون در نظر گرفتن علوم عصر خویش به ویژه فلسفه کلاسیک یونان دست به چنین کاری بزند گرچه خمیر‌مایه دینی تفکر وی از معماری نظام سیاسی فلسفی او هویداست. نکته مهم در بخش دوم کتاب نیز مربوط به روش شناسایی منظومه فلسفی او‌ست. در بخش سوم کتاب نیز مستقیما به فلسفه سیاسی فارابی پرداخته شده و این نکته که اصطلاح «فلسفه سیاسی»‌را او برای اولین بار به کار برده در جهان اسلام و سنگینی بار فلسفه سیاسی خویش را بر دوش اصطلاح « علم مدنی»‌ قرار داده است.

کتاب « اندیشه سیاسی فارابی» نوشته محسن مهاجر‌نیا در ۴۰۷ صفحه به سال ۱۳۸۰ توسط انتشارات بوستان کتاب قم به چاپ رسیده است.